احسان به پدر و مادر فرمان قرآنی

نويسنده: حسين نورايی

در آيات و روايات بر احسان به والدين بسيار تأکيد شده است. احسان به معنای نيکی کردن، مصاديق و نمودهای فراوانی دارد که از آن جمله کمک های مالی بدون منت گذاشتن است. امام صادق(ع) درباره شرايط کمال احسان می فرمايد: احسان به مردم به کمال نمی رسد جز با سه خصلت: 1- شتاب کردن در آن 2- کم شمردن بسيار آن 3- منت نگذاشتن با آن به مردم. (تحف العقول صفحه337)

خداوند فرمان می دهد در کارهای خير از جمله احسان سرعت و سبقت بجوئيم (بقره، آيه 148؛ مائده، آيه48) و کارهای خير و نيکی کردن های خودمان را بزرگ نشماريم بلکه کم شمرده و منتی نگذاريم. (مدثر، آيه6) با اين شيوه است که می توانيم به همان کمال احسانی برسيم که خداوند فرمان داده که نسبت به والدين به جا آوريم.

عفو و گذشت از خطاها و اشتباهات پدر و مادر از ديگر تجليات احسان است. والدين هر خطايی کردند می بايست ناديده بگيريم و بر ايشان خرده نگيريم و عذر و بهانه شان را بپذيريم. (تغابن، آيه14)

اطاعت بی چون و چرا از ايشان نيز از مصاديق و تجليات احسان است. بر اساس آموزه‌های قرآنی در همه چيز جز شريک برای خدا قرار دادن، می بايست اطاعت کنيم. (عنکبوت، آيه8؛ لقمان، آيه 15)

امام صادق(ع) می فرمايد: سه چيز است که خدا به هيچ کس اجازه مخالفت در آن را نداده است: 1- نيکی در حق پدر و مادر چه نيکوکار باشند يا بدکار 2- وفای عهد برای نيکوکار و بدکار 3- امانت را پس دادن به نيکوکار يا بدکردار. (خصال الصدوق، صفحه145)

آن حضرت(ع) در تأثير رفتار درست با والدين در تربيت فرزندان سالم و نيکوکار می فرمايد: درباره پدرانتان نيکی کنيد تا فرزندانتان به شما نيکی نمايند و نسبت به زنان مردم عفت داشته باشيد تا زنانتان محفوظ بمانند. (امالی صدوق، صفحه70)

احسان به پدر و مادر می تواند با قرائت قرآن برای والدين درگذشته نيز ادامه يابد. هر چند نمی توان برای کافر استغفار کرد؛ (ممتحنه، آيه4) و اگر حضرت ابراهيم استغفار برای عمويش کرد، برای آن بود که وعده داده بود و می خواست به وعده خود وفا کند (توبه، آيه114) ولی اين عمل نادرست است و جايز نيست (ممتحنه، آيه4) با اين همه اگر انسان قرائت قرآن داشته باشد، والدين کافرش از آن بهره مند خواهند شد و زمينه مغفرت الهی را برای آنها نيز فراهم می آورد.

آزردگی و نفرين پدر و مادر

فرزند همواره بايد نگاه محبت آميز نسبت به آنها داشته باشد و هيچ کاری از آنان نبايد خشم و غضب او را برانگيزد؛ چرا که چنين رفتاری در حکم ستم به ايشان است که آدمی را از تقوای الهی دور می کند و کسی که بهترين کارها را داشته باشد ولی تقوای الهی نداشته باشد، هيچ کاری از او پذيرفته نمی شود. (مائده، آيه27) پس نمازها و روزه ها و ديگر عبادات و نيکوکاری ها بيهوده است و هيچ تأثيری در زندگی دنيوی و اخروی نخواهد داشت. از اين رو امام صادق(ع) به مؤمنان هشدار می دهد که مواظب رفتار خويش با والدين باشند، چرا که پذيرش و عدم پذيرش همه اعمال آدمی در گرو رضايت والدين است. آن حضرت می فرمايد: هر کس به پدر و مادر خود به ديده غضب آلود بنگرد در صورتی که آن دو با او ستمی نيز کرده باشند خداوند نماز و عبادات و اعمال خيرش را نپذيرد. (اصول کافی، جلد 4، صفحه 50)

آزردن والدين گناهی بس بزرگ است. اين آزردن می تواند با يک رفتار غيرکلامی يا کلامی در کمترين حد آن باشد. (اسراء، آيه23) اصولاً وقتی انسان ها در کارهای سخت و طاقت‌فرسا قرار می گيرند، واژگانی همانند اف، آه و مانند آن از دهان خارج می شود که بيانگر احساس خستگی و آزردگی و عصبانيت است. اين واژگان در بسياری از موارد ناخواسته بيان می‌شود؛ چون خستگی زياد به اشکال گوناگونی بروز می کند که از آن جمله بيان واژگانی چون اف است. اما گفتن همين واژگان که احساس خستگی را نشان دهد، در برابر والدين روا نيست؛ چرا که آنان احساس می کنند که فرزند از خدمت و احسان به ايشان خسته شده است. پس بايد به گونه ای رفتار کرد که اين احساس در آنان به وجود نيايد. در اين باره امام صادق(ع) می فرمايد: اگر خداوند چيزی را در آزرده ساختن پدر و مادر کمتر از اف می دانست آن را در قرآن نهی می کرد و اين کلمه کمترين مراتب آزردن است و از جمله آزردن آن است که کسی به پدر و مادر خود خيره خيره نگاه کند. (اصول کافی، جلد 4، صفحه 50) خيره نگريستن يکی از واکنش هايی است که انسان در زمان خستگی زياد و ناخشنودی به نمايش می گذارد. از اين رو آن حضرت(ع) اين عمل را همسنگ اف دانسته است. به سخن ديگر هرگونه واژه و نشانه و رفتاری که احساس خستگی را بيان کند و موجبات دل آزاری والدين شود می‌بايست ترک شود؛ در غير اين صورت موجب نارضايتی و خشم والدين و خدا شده و بهره ای از زندگی نخواهد برد.

نفرين خانمانسوز پدر و مادر

بدترين فرزند اين است که نتواند نه تنها رضايت والدين را با احسان جلب و جذب کند، بلکه خشم آنها را نيز برای خود بخرد. از آنجا که والدين دير خشم هستند و هرگز فرزندان خويش را نفرين نمی کنند، نفرين، بيانگر نارضايتی کامل ايشان است. پس همان گونه که خداوند ديرخشم است و به کافران مهلت می دهد و خواستار مهلت دهی نسبت به آنان است؛ چرا که رحمت خدا بر خشم و غضبش پيشی گرفته است؛ (طارق، آيه 17؛ شوری، آيه 14) والدين نيز خشم خويش را فرو می خورند و نسبت به فرزند خشم نمی گيرند و رحمت و محبت ايشان نسبت به فرزند پيشی می گيرد، اما هنگامی که خشمشان به اندازه ای برافروخته شود که نفرين کنند، ديگر اين نفرين، کارگر خواهد افتاد و عذاب بر فرزندان از سوی خداوند نازل می شود.

کسی که گرفتار عذاب نفرين و خشم والدين شود، هرگز رنگ رستگاری نخواهد ديد. چنين شخصی در قيامت نيز در بدترين حالت حاضر می شود که بوی بد او هر جانداری را آزرده می‌کند. امام صادق(ع) می فرمايد: چون روز قيامت شود پرده ای از پرده های بهشت را کنار زنند پس هر جانداری آن را از مسافت پانصد سال استشمام کند جز يک دسته و آنها عاق والدين هستند. (اصول کافی، جلد 4، صفحه 49)

خط قرمز اطاعت از والدين

احسان و اطاعت از والدين نيز حد و حدودی دارد و تنها کسانی که می بايست به طور مطلق از آنها اطاعت کرد، اول خدا و دوم پيامبر(ص) و سوم چهارده معصوم(ع) هستند؛ (آل عمران، آيات 32 و 132؛ نساء، آيه 59؛ مائده، آيه 92) چرا که خداوند و معصومان(ع) جز به انجام خير و خوبی و پرهيز از زشتی و بدی فرمان نمی دهند. (اعراف، آيه 28) از اين رو اطاعت بی چون و چرا از ايشان و اولويت قرار دادن آنان از خود و خويشان يک اصل است و ايشان را می بايست از جان عزيزتر دانست و برتر از جان خويش قرار داد. (احزاب، آيه 6)

البته اطاعت از والدين هم بی چون و چرا است و فقط يک استثنا دارد و آن اينکه آنان اگر برخلاف فرمان خدا فرمانی دادند، نمی بايست اطاعت کرد هرچند که ناراحت، ناخشنود و خشمگين شوند. خداوند در آيه 8 عنکبوت و نيز 15 سوره لقمان اطاعت از والدين در مقام احسان را محدود به يک خط قرمز کرده است که می بايست رعايت شود. خداوند می فرمايد: و وصينا الانسان بوالديه حسنا و ان جاهداک لتشرک بي ما ليس لک به علم فلاتطعهما؛ و به انسان سفارش کرديم که به پدر و مادرش نيکی کند و با رفتار شايسته و پسنديده خشنودی خاطرشان را فراهم آورد؛ و اگر پدر و مادر تو کوشيدند تا چيزی را که به درستی و حقانيت آن علم و آگاهی نداری، با دنباله روی از گمراه گران و ظالمان، آن را شريک و همتای من در اطاعت و عبادت قرار دهی، در اين صورت از آن دو فرمانبرداری مکن.

علامه طبرسی در ذيل آيه در کتاب شريف تفسير مجمع البيان درباره اين خط قرمز می‌نويسد: با اين بيان آفريدگار هستی به انسان فرمان می دهد که در قلمرو کارهای شايسته و خداپسندانه و عادلانه ای که انجام آنها لازم است، از پدر و مادر خويش پيروی کند و دستور آنان را در اين مورد به جان بشنود و بکار بندد، اما در مورد کارهايی که خدا او را آزاد ساخته است تا با تفکر و انديشه، مشورت و تبادل نظر با ديگران و آينده نگری و مصلحت‌انديشی، آنها را انجام دهد و يا واگذارد، در اين قلمرو اگر بتواند خشنودی خاطر آنان را فراهم آورد بهتر است، ولی واجب نيست، اما در کارهايی که از نظر قرآن و اسلام ناروا شناخته شده است، هرگز نبايد سخن آنان يا هيچ کس ديگر را بپذيرد و دست به گناه و زشتی و خيانت و پليدی- که شرک گرايی از بزرگ ترين آنهاست بزند؛ چرا که مرز فرمانبرداری از پدر و مادر و فرمانروا و بزرگتر، در قلمرو کارهای شايسته و انجام وظائف است نه گناه و نافرمانی خدا.

در آيه شريفه در مورد شرک گرايی و هشدار نسبت به آن، نفی دانش و آگاهی می کند و اين بدان جهت است که انسان در اين راه، خود را به زحمت و رنج نيفکند تا دليل و برهانی برای شرک و کفر دست و پا کند، چرا که جز خدای يکتا خدای ديگری نيست و چيزی که هرگز وجود ندارد دليل و برهان يافتن برای آن ممکن نخواهد بود؛ بر اين اساس باور چنين چيزی نيز ناپسند است، چرا که وقتی شريک و همتايی برای خدای يکتا نيست، چگونه می توان برای اثبات آن دليل آورد؟

روزنامه كيهان، شماره 21562 به تاريخ 26/11/95، صفحه 8 (معارف)