نگاهی به ريشه های معرفتی انقلاب اسلامی
بدون شک جريانی که پيامبران الهی در زندگی بشر به راه انداخته اند، اصيل ترين، ديرپاترين و ماندگارترين جريان فکری و اجتماعی در تاريخ زندگی بشر است. انبيای الهی با تکيه بر آموزه توحيد و مخاطب قرار دادن عقل و فطرت انسان ها و بسيج کردن انگيزه های اصيل و ريشه دار در عقل و جان آدميان نه تنها جوامع را عليه ستم و فساد شوراندند، بلکه ابتدا خود حقيقی انسان ها را عليه خود جعلی و کاذبشان به مبارزه طلبيدند. در اکثر انقلاب هايی که در چند قرن اخير در کشورها و جوامع مختلف روی داده است، نوعاً انگيزه های طبقاتی، سودطلبانه و اجتماعی، شورش و سرنگونی نظام حاکم را موجب شده و از اين رو نظام هايی که پس از انقلاب به قدرت رسيده اند، اکثراً همان ستم ها و اهداف ستمکارانه پيشينيان را در صورت‌های جديد و فريبکارانه ادامه داده اند. اما انقلاب هايی که در طول تاريخ به دست انبيا و اوليای الهی پديد آمده است، ريشه در فطرت توحيدی انسان ها داشته و بر انگيزه های عميق دينی و انسانی آدميان تکيه داشته است. از اين رو هرگز به ضد خود تبديل نشده است و با ماهيتی انسان دوستانه ادامه يافته، مقاطع مختلف تاريخ بشر را درنورديده و هنوز هم روشنی بخش دنيای پر از ظلم و جور کنونی است. انقلاب اسلامی ايران به رهبری امام خمينی (قدس سره) انقلابی در امتداد انقلاب جهانی پيامبران ارزيابی می شود. نهضت امام خمينی، به عنوان رهبری مذهبی، متکی بر آموزه های دينی بود و در طول دوران رهبری انقلاب و رهبری نظام برآمده از آن، بر همان آموزه ها متکی مانده است. از همان روزهای نخست پيروزی انقلاب و تشکيل جمهوری اسلامی، دشمنان دانا با تجاهل و دوستان نادان، با غفلت از بنيادها و ريشه های عميق فکری و انگيزشی انقلاب اسلامی ايران، آن را به اين يا آن جريان غربی يا شرقی منتسب کرده و می کنند تا به زعم خود از قداست، ژرفا و اصيل بودن آن بکاهند. در نوشتار حاضر به يکی از اين دست تحليل های ناصواب اشاره و آن را نقد خواهيم کرد.
انقلاب اسلامی و انقلاب های معاصر
آيا انقلاب اسلامی از انقلاب روسيه يا انقلاب های ديگر الگو گرفته است؟ برخی ادعا می‌کنند که تفسير انقلابی از آموزه های دينی شيعه، نظير جهاد، شهادت و امامت، در گذشته تحت تأثير انقلاب روسيه و پارادايم برخی از محققان قرن 20 قابل ارزيابی است. اينان می گويند که اسلام، به ويژه مکتب تشيع، عاری از پتانسيل های معرفتی و ايدئولوژيک برای انقلابی گری است و فعالان سياسی پيش از ظهور انقلاب اسلامی، با تأثيرپذيری از مارکسيسم و تفکرات انقلابی مارکس و انگلیس، از آموزه های دينی، تفسيرهای انقلابی ارائه کرده و در واقع گمراهی معرفتی مردم را موجب شدند؛ می گويند: هر چند بايد پذيرفت که در آن برهه حساس، چنان تفسيرهای انقلابی از آموزه های شيعی، توانست مردم مسلمان را عليه حکومت شاه بسيج کند و انقلاب را به پيروزی برساند، اما نتيجه های سياسی، مقطعی و گذراست و نمی توان چنان تفاسيری را همچنان از آموزه های دينی انتظار داشت! در گذشته هم عالمان فراوانی به جواز همکاری با حکومت های جائر فتوا داده‌اند و ابداً مردم را به شورش عليه آن نظام ها تحريک و تشويق نکرده اند!
آموزه های شيعی و انقلاب سياسی
مطالعه عميق و جامع فرهنگ شيعی به خوبی گويای اين معناست که مفهوم انقلاب، به معنای هجوم بر بنيادهای سياسی و اجتماعی نظام جائر، در بطن نظام ارزشی مكتب اسلام، خصوصاً مذهب تشيّع عميقاً جای دارد. انقلاب و شورش عليه ظلم و استبداد نخست توسط شخص پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله آغاز و سپس به وسيله صحابه بزرگوار او نظير ابوذر و ديگران دنبال شد. مبارزه علنی و تاريخ ساز حضرت سيدالشهداء عليه السّلام با حکومت يزيد، جلوه پرفروغی از انقلاب اصيل اسلامی است. اساساً ظهور دين اسلام، همچون ديگر اديان الهی، چيزی جز انقلاب عليه جهل و ظلم و استبداد، به منظور استقرار حكومت عدل الهی نبوده است. از سوی ديگر اصولاً شكل گيری مکتب خونين تشيع را بايد در راستای همان حركت انقلابی مداوم پيامبران عليه حکومت های نامشروع و غيرالهی ارزيابی كرد. آموزه ها و سيره مبارزاتی امام علی و امام حسن و امام حسين عليهم السلام همواره الهام بخش بسياری از قيام ها و جنبش های اجتماعی در تاريخ اسلام بوده است. به عقيده صاحب نظران يكی از عوامل مهم رويكرد دولت صفوی به مذهب تشيع و استفاده از نيروی شگرف آن در جهت تحکيم پايه های قدرت سياسی و انسجام ملی ايرانيان وجود خصلت انقلابی مذهب شيعه بوده است.(1)
امام علی (ع) از آغازين روز خلافت و در اولين خطبه خود پس از مردم با او، بر سبک انقلابی حكومت اسلامی خود تأكيد می كند.(2) امام صريحاً اعلام می کند که هرگز مسائل سياسی و اجتماعی را با دستاويز گذر زمان ارزيابی نمی کند و از همان ابتدای حکومت به همه تحولات گذشته توجه خواهد کرد. امام با قاطعيت نسبت به مناصب سياسی و برخورداری هايی که در دوران خلفای قبل برای عده ای، زمينه تصرفات نابحق و ظالمانه را فراهم کرده بود، واکنش نشان داد و اموال بيت المال را از آنان باز ستاند و مناصب به ناحق غصب شده را از غاصبان بازگرفت.
آيات فراوانی از قرآن كريم، گويای اتصال و استمرار انقلاب توحيدی اسلام به انقلاب ها و حركت های توحيدی پيامبران گذشته است.(3) از آن گذشته توجه به اين نکته که همه امامان شيعه در طول تاريخ به واسطه حکومت های جائر زمانه به شهادت رسيده اند، بهترين گواه اين واقعيت است؛ زيرا اگر چنان که دگرانديشان ادعا می کنند، آموزه های شيعه، آموزه‌هايی غيرسياسی و صرفاً با کارکرد محدود اجتماعی می بود، امامان شيعه سزاوارترين افراد برای سازش با حاکمان زمانه خويش بودند و هرگز به سرنوشت های خونين گرفتار نمی‌آمدند. اگر امامان شيعه روحيه سازشكاری و نه انقلابی، می داشتند و كاری به اعمال خلاف حاكمان جور نداشتند و يا در صدد فراهم کردن زمينه های تحقق حكومت اسلامی نبودند، هرگز انگيزه و بهانه ای برای حاكمان زمانه آنها باقی پديد نمی آمد تا دست خود را به خون عزيزان خدا بيالايند و داغ ننگ کشتن فرزندان پيامبر را تا ابد برای خود به جان بخرند. همه اقدامات وحشيانه حاکمان بنی اميه و بنی عباس در حبس، تبعيد، شکنجه و کشتن اهل بيت عليهم السلام با اين دليل بود که آنان را در نظر و عمل، دشمنان حکومت نامشروع خود تلقی می کردند.
عالمان شيعه و تعامل با حکومت ها
شکی نيست که برخی از فقهای اسلام نظير شيخ صدوق، سيد مرتضی، شيخ طوسی و عالمانی در دوران حکومت صفوی، نظراً يا نظراً و عملاً بحث جواز همكاری با حاكم جائر را مطرح كرده اند؛ اما با مطالعه مبانی فقهی و سيره عملی آنان به خوبی قابل اثبات است که اين امر به معنای عدول از سيره انقلابی و ظلم ستيزانه شيعه نيست. بلكه به تأكيد خود آنها، چنين احکامی با در نظر گرفتن حالت اضطرار و فراهم نبودن زمينه قيام عليه باطل و بر مبنای تقيه صدور يافته است.(4) به عنوان نمونه سيد مرتضی در تبيين اضطرار در همكاری با حاكم جور، به سيره حضرت يوسف و امام علی (ع) استناد می كند كه بدون آن همکاری موقت، اقامه حق و دفع باطل عملی نبود(5) البتّه خود سيد مرتضی و نيز شيخ طوسی جواز همکاری با حکومت جور را به عدم ايجاد خلل در واجبات الهی و يا ارتكاب محرمات مشروط می دانند(6) اين مبنای درست و منطقی را غالب فقهای بعدی نيز پذيرفته و به آن فتوا داده‌اند.(7) بر اين اساس هرگاه ضرورت حفظ دين اقتضا كند و زمينه قيام و انقلاب عليه ظلم پديد آيد، فقيه مکلف به پيشوايی مسلمانان در مبارزه با ظلم و انحراف خواهد بود. در اين خصوص مثال ها و نمونه های بسياری در سيره عالمان دينی وجود دارد که به عنوان نمونه می توان به فتوای ميرزای شيرازی بزرگ در تحريم تنباکو، قيام ميرزای شيرازی کوچک عليه نيروهای انگليسی، قيام ميرزا کوچک خان جنگلی، و در دوران معاصر، قيام حضرت امام خمينی عليه حکومت فاسد پهلوی اشاره کرد.(8)
برپايه آنچه گفته شد، زير بنای انقلاب اسلامی ايران همان خصلت انقلابی اسلام اهل بيت عليهم السلام است كه از ابتدای ظهور دين در سرزمين عربستان وجود داشته است. خوی انقلابی و اعتراض عليه ستم و فساد چيزی نيست كه از انقلاب روسيه يا فرانسه گرفته شده باشد. صدر تا ذيل حرکت امام خمينی بر اساس تعبد عقلانی به آموزه های دينی و تلاش برای اعلای کلمه حق و تحقق مشيت خداوند در سرکوبی ظالمان و حاکميت صالحان قابل ارزيابی است. آنتونی گيدنز جامعه شناس مشهور انگليسی ضمن تأكيد بر وجود بُعد انقلابی اسلام، بر اين نکته تأکيد می کند که انقلاب اسلامی ايران در حالی با تکيه بر دين محقق شد که همه نظريه های غربی و شرقی متفقاً بر بيرون راندن دين از حوزه مسائل اجتماعی و سياسی پافشاری می کردند و اساس دين را افيون توده ها می خواندند.(9)
فقيهان شيعه و مواجهه با حکومت صفوی
سبک رفتاری فقيهان شيعه از زمان دولت صفوی به اين سو در ارتباط با حکومت های زمانه برای برخی از تحليلگران سياسی و تاريخی اين سوءبرداشت را ايجاد کرده است که گويی فقيهان شيعی از دوران حکومت صفوی، مشی فقهی خود را تغيير داده و به جای مقابله با نظام های سياسی به همکاری با آنان روی آورده اند. متأسفانه بعضی از روشنفکران معاصر بدون در نظر گرفتن مبانی فقهی و استدلال های فقهای عصر صفوی و صرفاً بر پايه شرايط زمانه خودشان، به نکوهش های سخت و توهين آميز فقيهان بزرگی چون مجلسی اقدام کرده اند که جای بسی تأسف است.
اظهارنظر درباره رفتار فقهای دوران صفوی به اين سو نيازمند جامع نگری در مسائل سياسی و اجتماعی اين قطعه از تاريخ ماست. به گواه تاريخ، شاهان صفوی از لحاظ اخلاقی، سياسی و اجتماعی مزيتی بر شاهان پيش و پس از خود نداشته اند. بيشتر آنان روزگار خود را در باده نوشی، بی اعتنائی به احكام شرع و ستم به رعايا گذرانده اند. پس امتياز مثبتی نسبت به شاهان پيش از خود نداشته اند تا علمای شيعه بخواهند اساس حكومت آنان را مشروع و موجه معرفی کنند؛ همکاریی و ارتباط سازنده برخی از علمای عصر صفوی و پس از آن با شاهان زمانه خود هرگز به معنای انحراف از سنت انديشه سياسی شيعه و پذيرش مشروعيت شاهان فاسدِ صفوی و قاجار نيست. علمای شيعه هيچ گاه همچون عالمان ديگر مذاهب، كه خلافت را به سلطنت تقليل دادند، امامت را به سلطنت فرونکاستند و به آن مشروعيت ندادند. بلكه به علت اقتضائات سياسی و تاريخی اسلام و ايران، برای دفاع از تماميت ارضی و استقلال کشور در برابر بيگانگان و حفظ کيان اسلام در جامعه اجباراً به نوعی همکاری با آنان تن دادند. اثبات اين ادعا با بررسی انديشه های 10 تن از علمای بزرگ آن عصر به خوبی نمايان می شود.(10) از سوی ديگر حمايت از مذهب تشيع توسط شاهان صفوی را بيش از هرچيز بايد در زمينه ها و اقتضائاتِ شرائط آن زمان و برخورد با امپراطوری سنی مذهب عثمانی جستجو كرد؛ نه توجه و علاقه و اعتقاد راسخ حاكمان صفوی به اجرای احکام الهی و برقراری حكومت دينی؛ زيرا غالب حاکمان صفوی حتی به اصولی ترين دستورات دينی هم اعتنائی نداشتند؛ به گونه ای كه بسياری از محققان يكی از علل مهم سقوط صفويان را بی اعتنائی و زيرپا نهادن احكام شرع می دانند.(11) نزديکی و حمايت ظاهری حاکمان صفوی از علماء شيعه صرفاً برای بهره جستن از نيروی اجتماعی دستگاه روحانيت جهت انسجام ملی و حفظ و توسعه اقتدار حکومت بود و اين چيزی نبود كه از ديد عالمان آگاه آن عصر مخفی بماند. كمپفر، محقق و تاريخ نگار دوران صفوی، در سفرنامه خود می نويسد: «قسمت زيادی از احترامی كه شاه صفوی به مجتهد می گذارد، تصنّعی است و در اين كار هم، شاه پروای مردم را دارد؛ زيرا حمايت مردم از مجتهدان تا حدّی است كه شاه صفوی به مصلحت خود نمی داند كاری مرتكب شود كه مجتهد ناگزير باشد آن را خلاف ديانت اعلام كند.»(12) بر اين اساس به روشنی قابل فهم است که عالمان دين در همه مقاطع تاريخی، هدف اصلی خود را حفظ و صيانت از دين و محافظت از منافع ملی و مصالح عاليه مردم می دانستند و اتخاذ راهبردهای مختلف با توجه به اقتضائات، امکانات و محدوديت های مجتهدان دينی در محقق ساختن آن اهداف بوده است. تاريخ گواه است که عالمان شيعه در طول تاريخ هرجا و هرگاه اساس دين را در معرض خطر ديده اند، شجاعانه و خداطلبانه سکوت را می شکستند و به هرطريق ممكن به ياری دين خدا و دفاع از کشور و ملت برمی خاستند. مرور سخنرانی ها و مواضع رهبری بلندمرتبه انقلاب اسلامی و ديگر روحانيانی که در جايگاه رهبری جامعه در کوران فراز و نشيب های انقلاب اسلامی بودند، جای ترديدی باقی نمی‌گذارد که هم مبانی و خاستگاه های نهضت امام خمينی و هم انگيزه هايی که همت ها و اراده های رهبر و امت را برمی انگيخت، ريشه های عميق و محکمی در بنيادها و ارزش‌های اسلامی داشته و دارد. انقلاب اسلامی ايران پديده ای مستقل و بيگانه از حركت و انقلابِ توفنده پيامبران الهی، خصوصاً خاتم پيامبران نيست؛ بلكه ادامه دهنده همان انقلابِ مداوم و پيوسته انبيای الهی عليه ظلم، فساد و انحراف از مسير حق و حقيقت است!
مرکز مطالعات و پاسخگويی به شبهات حوزه علميه قم
1- محمدعلی حسينی زاده، علماء و مشروعيت دولت صفوی، انجمن معارف اسلامی، ص 20.
2- نهج البلاغه، خ 16.
3- رک: نحل، 16؛ حديد، 25؛ عنكبوت، 18؛ نساء، 163، 165.
4- شيخ صدوق، المقنع، ص 45.
5- سيد مرتضی، رسائل الشريف المرتضی، مسئله فی العمل مع السلطان، قم، دارالقرآن الكريم، 1405، ج 2، صص 8769.
6- شيخ طوسی، النهايه، بيروت، دارالكتاب العربی، ص 357.
7- از جمله: محقق كركی، جامع المقاصد، قم، آل البيت، 1408، ج 3، ص 489.
8- علماء و مشروعيت دولت صفوی، پيشين، ص97.
9- آنتونی گيدنز، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، 1381، ص 516.
10- علماء و مشروعيت دولت صفوی، پيشين، صص 216111.
11- رسول جعفريان، مكافات نامه يا علل برافتادن صفويان، تهران، سازمان تبليغات اسلامی، 1372، ص 22.
12- انگلبرت كمپفر، سفرنامه كمپفر، ترجمه كيكاووس جهانداری، خوارزمی 1363، ص 38.
روزنامه كيهان، شماره 21556 به تاريخ 19/11/95، صفحه 8 (معارف)