شاخصه‌ اخلاقی مؤمنين واقعی

امام باقر (ع) فرمود: همانا مؤمن كسى است كه چون راضى و خرسند باشد، رضايتش او را به گناه و باطلى وارد نكند و چون ناراضى شود از سخن حق خارجش نكند و كسى است كه چون قدرت يابد، قدرتش او را به آنچه حق ندارد نكشاند.[1] در اين نوشتار سعي داريم با استفاده از يكي از روايات ارزشمند امام محمدباقر (ع)به سه مؤلفه ارزشمند انسان‌هاي مؤمن اشاره كنيم هدف از شرح اين حديث ارزشمند در واقع واقف شدن و معرفت پيدا كردن به شاخصه‌هاي ارزشمند مؤمنين واقعي است.

رضايت و خشنودی ضابطه‌مند

نخستين مؤلفه و شاخصه‌اي كه امام باقر (ع) براي انسان‌هاي مؤمن بر مي‌شمرند رضايت ضابطه‌مند است؛ به اين معنا كه يك انسان مؤمن هرگاه از چيزي يا كسي رضايت و خشنودي داشته باشد اين رضايت و خشنودي و دوستي او موجب نزديك شدنش به گناه نمي‌شود، بلكه اين خشنودي و رضايت در دايره شرع و عقل قرار دارد. به‌طور ساده‌تر اين مؤمنين هيچگاه به خود اجازه نمي‌دهند كه به گناه و باطلي خشنود شوند. و به ناحقي گرايش داشته باشند در واقع محبت آنها به چيزي موجب كور شدن ديد حق بين و بصيرت آنها نمي‌شود حضرت مي‌فرمايد: «همانا مؤمن كسى است كه چون راضى و خرسند باشد، رضايتش او را به گناه و باطلى وارد نكند». در بسيار از موارد انسان‌ها با چيره شدن خشم و غضب بر آنها نمي‌توانند حق را آن‌چنان كه هست ببينند، از اين رو خشم و غضب آنها را از دايره حق خارج مي‌سازد، در واقع اين افراد با هواي نفس خود تصميم مي‌گيرند از اين رو در آداب و سنن اسلامي بر كنترل خشم تأكيد فراوان شده، چنانكه سفارش شده است در هنگام خشم و غضب هيچ‌گونه تصميم را اتخاذ نكنيد. يا اگر خشمگين شديد خشم شما را از حق دور نسازد «چون ناراضى شود از سخن حق خارجش نكند». پيامبر خدا (ص) می‌فرماید: جهنم را درى است كه كسى از آن وارد نمي‌شود، مگر آنكه با معصيت خدا خشم خود را فرو نشانده است». [2]

در هنگام قدرت عادل است

از جمله مهم‌ترين و زيباترين شاخصه‌هاي رفتاري انسان‌هاي مؤمن اين است كه حتي در زمان قدرت و تمكن از عدالت تجاوز نمي‌كنند از اين رو رفتارهاي خود را بر اساس تقواي الهي و با تكيه بر عدالت تنظيم مي‌كنند به‌طوري كه هيچگاه از موازين الهي تعدي نمي‌كنند، لذا امام باقر (ع) در توصيف مؤمنين واقعي مي‌فرمايد: « كه چون قدرت يابد، قدرتش او را به آنچه حق ندارد نكشاند. »امام علي (ع) می‌فرماید: آفت عدالت، ستمگرِ قدرتمند است.» [3]

نكته‌ها و پيام‌ها

1- انسان‌هاي مؤمن هيچگاه از دايره رضايت ‌الهي قدمي فراتر نمي‌نهند و هيچگاه براي رضايت ديگران خشم خدا را براي خود به جان نمي‌پذيرند. 2- افراد مؤمن روابط و رفتارهاي خود را بر مبناي عدالت و تقواي الهي پايه‌ريزي مي‌كند ازاين رو هيچگاه در زمان قدرت و تمكن از عدالت عدول نمي‌كنند. 3- اساس و رفتار و گفتار خود را بر اساس و مبناي حق و اطاعت و پيروي از حق تنظيم مي‌كنند.

خيرخواهی و نصيحت

رسول خدا (ص) فرمودند: مسلمان در برابر برادر مؤمنش 30 حق دارد كه از اين حقوق رهايي نيابد، مگر به دو صورت:

1- ادای حقوق 2- گذشت برادر مؤمن از حقوق خود. يكي از اين حقوق عبارت است از اینکه پيوسته اندرزگو و خيرخواه او باشد». همه انسانها همواره در معرض لغزش و اشتباه هستند. از اين رو لازم است در هر اجتماعي كساني كه به گونه‌اي با يكديگر در ارتباط هستند و پيوند دوستي و برادري يا رابطه خويشاوندي ميان آنها برقرار است يا دست كم در مسلمان بودن با يكديگر مشتركند، به عنوان وظيفه انساني و اسلامي و به حكم محبت و دلسوزي بر رفتار اطرافيان خود نظارت كنند تا اگر خداي نخواسته مشاهده كردند كه آنها راه خطا در پيش گرفته‌اند، با نصيحت و پند و اندرزي كه از صميم قلب و از سر خيرخواهي برخاسته است، آنها را متوجه خطا و اشتباه خويش سازند و طريق رستگاري و زندگي سعادتمندانه را به ايشان نشان دهند. اگر با وجود قدرت بر انجام چنين كاري، در انجام آن كوتاهي كنند، مشمول اين حديث امام صادق (ع) خواهند شد كه: «من راي اخاه علي امر يكرهه فلم يرده عنه و هو يقدر عليه فقد خانه؛ هر كس برادرش را بر امر ناشايستي ببيند و با وجود توانايي بر بازداشتن، او را از اين كار منع نكند، به او خيانت كرده است». ‌همچنين بايد بدانيم كه اگر از سر دلسوزي و خيرخواهي به نصيحت ديگران بپردازيم، اجر عظيمي در انتظار ما خواهد بود، چنانكه رسول اكرم (ص) وعده داده است: «در روز قيامت مقام و منزلت كسي بيش از همه خواهد بود كه در طريق نصيحت برادرانش بيشتر گام برداشته باشد». البته بايد در نظر داشت كه نصيحت‌ها و سفارشهاي ما آن گاه در ديگران اثر مي‌كند كه با مهرباني و ملاطفت همراه باشد و از سر دلسوزي و احساس مسئوليت انجام پذيرد. اگر خداي نخواسته پند و اندرز اندكي همراه با تحقير و سرزنش يا از سر اظهار فضل و بزرگ نشان دادن خود باشد، نه تنها هيچ تأثيري ندارد، بلكه ممكن است شخص نصيحت شونده را در طريق اشتباهي كه در پيش گرفته است، مصمم‌تر كند. بنابراين، نصيحت‌كننده بايد دلسوز و مهربان باشد و در كمال لطف و صفا به اين عمل اقدام كند. انبياي الهي كه در راس ناصحان و اندرزدهندگان به انسانها هستند، چنين بودند و هر يك از آنها اينگونه مردم را خطاب مي‌كردند: « پيامهاي پروردگارم را به شما مي‌رسانم و براي شما خيرخواهي امينم» (اعراف: 68). اگر چه اين حق مؤمن است كه نصيحت شود ولي نصيحت كردن او شرايطي دارد كه توجه به آنها شايسته است. اين شرايط عبارتند از: 1- تأثير نصيحت زماني بيشتر خواهد بود كه ناصح، عامل به گفته‌هاي خود باشد. آن كس كه خود را مي‌فريبد نصيحت گوي خوبي نيست. اميرالمؤمنين علي (ع) فرمودند: « چگونه ديگري را نصيحت مي‌كند كسي كه خود را مي‌فريبد». 2- نصيحت كردن مؤمن، خيرخواهي براي اوست، پس نبايد به شري براي او مبدل شود. نصيحت كردن فرد در حضور ديگران سبب شرمندگي اوست و به نكوهش او تبديل مي‌شود. اميرمؤمنان علي (ع) فرمود: « نصيحت گويي تو در بين مردم، نكوهش است».