در مطلب حاضر نویسنده با نقل و شرح احادیثی حکیمانه از امام جواد (ع)، گوشه‌ای از سبک زندگی آن حضرت را برای الگو‌برداری شیعیان تبیین کرده است.
***
خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند که پیامبران و اولیای الهی حکیم بوده و مأمورند تا حکمت‌های الهی را به مردم برسانند و آنان را تعلیم دهند تا در زندگی، رفتاری را در پیش گیرند که آنان را به سعادت برساند.(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه2) سخنان حکیمانه به سخنانی گفته می‌شود که علم و عمل انسان را کامل کرده و آداب و رفتارهای هنجاری و پسندیده را می‌آموزد و منکرات و زشتی‌ها را برای مردم روشن می‌کند.
بسیاری از سخنان پیشوایان دین سخنان حکیمانه‌ای است که راه و رسم زندگی را به آدمی می‌آموزد. این سخنان به انسان می‌آموزد چگونه با خود و خدا و خلق تعامل داشته باشد. از جمله این حکمت‌ها می‌توان به این سخن امام جواد (ع)اشاره کرد که فرمود: اَلدّينُ عِزٌّ وَالْعِلمُ كَنزٌ وَالصَّمْتُ نُورٌ وَغايَةُ الزُّهدِ ألوَرَعُ وَلاهَدْمَ لِلدّينِ مِثْلُ الْبِدَعَ وَلااَفسَدَ لِلرَّجُلِ مِنَ الطـَّمَعِ وَبِالرّاعى تَصْلِحُ الرَّعِيـَّةً وَبِالدُّعاءِ تُصْرَفُ الْبَلِيَّةً؛ دينسرفرازى است و دانش، گنج است و سكوت نورى است و نهايت زهد پاكدامنى است و هيچ چيز مثل بدعت دين را از بين نمىبرد و هيچ چيز مثل طمع مرد را تباه نمىكند و به واسطه رؤسا مردم هم اصلاح مى شوند و بلا به وسيله دعا برطرف مىگردد. (الفصول المهمه 274/275؛ مسند امام جواد، ص 246)
بر اساس این سخن حکیمانه عزت انسان در دین و دینداری است و انسان اگر عزتی را می‌خواهد باید به دین و شریعت اسلام تکیه کند و اگر بخواهد ثروتی را برای خود بیندوزد علم و دانش بیاموزد و اگر می‌خواهد دلش به نور حقیقت روشن شود،خاموشی را در پیش گیرد و جهت فکر و روح خویش را در مسیر کمالات قرار داده و از هیاهوی درون و بیرون،خودش را برهاند. اینها جنبه‌های اثباتی است و اما در جنبه نفی نیز می‌بایست دل را از تعلقات به دنیا رها ساخته و از هرگونه بدعتآفرینی پرهیز کند و چیزی که جزو دین نیست به عنوان دین نگوید و انجام ندهد و از نظر اخلاقی نیز گرفتار طمع و حرص نشود.
امام جواد همچنین در جایی دیگر در بیان برخی دیگر از حکمت‌های الهی سفارش‌هایی دارد که بسیار راهگشا است. مردى از امام جواد(ع) درخواست سفارش و موعظه‌ای كرد، حضرت فرمود:تَوَسَّدِ الصَّـبْرَ وَاعْتـَنِقِ الْفـَقْرَ وَارْفَضِ الشَّهَواتِ وَخالِفِ الهَوى وَاعْلَمْ أنَّكَ لَنْ تَخْلُو مِنْ عَيْنِ اللّهِ فـَانْظُرْ كَيْفَ تـَكُونَ؛صبر را بالش خودساز، فقر را در آغوش بگير، لذتهـا را رهـا كن، بـا هـوس مخـالفت كـن و بدان كه هرگز از ديد خداوند بيرون نيستى، پس آنـگاه ببين در چـه حـالتى هسـتى. (تحف العقول، ص 726)
آن حضرت همچنینمی‌فرماید:ثَـلاثٌ يَبْلُغْنَ بِالْعَبْدِ رِضْوانَ اللّهِ تَعالى: كِثْـرَةُ الاْءسْتِغفـارِ وَلِينُ الْجانِبِ وَكَثْرةُ الصَّدَقَةِ. وَثَـلاثٌ مَنْ كُنَّ فيهِ لَمْ يَنْـدَمْ: تَرْكُ الْعَجَلةً وَالمْشَوَرَةً وَالتَّوَكُّلِ عَلىَ اللّهِ عِنْدَ الْعَزْمِ؛ سه چيز است كه اگر در كسى باشد سبب خوشنودى خداست: 1. زياد استغفار كردن؛ 2. تواضع و نرمخویی؛ 3. زياد صدقه دادن؛و سه چيز است كه هركس دارا باشد پشيمان نمىشود:1. پرهيز از عجله؛ 2. مشورت در كارها؛ 3. توكل بر خدا وقتى تصميم به انجام كارى گرفت. (الفصول المهمه، 274/275)
امام جواد (ع)توصـيههاى بسیار دیگری نیز دارد. از جمله ایشان فرموده است: لاتُـعاجِلُوا الْأمْرَ قَبْلَ بُـلُوغِهِ فَتَـنْدَمُوا وَلايَطُولَنَّ عَلَيْكُمُ الْأمَدُ فَتَقْسُو قُلُوبُكمْ وَارْحَـمُوا ضُـعَفـاءَكُـمْ وَاطْلُبُوا مِنَ اللّهِ الرَّحْمَةً بِالرَّحْمَةً فيهمْ؛ در هيچ كارى قبل از آنكه وقتش برسد عجله نكنيد كه پشيمان خواهيد شد و زمان انجام آن طولانى نشود كه سنگدل خواهيد شد و به ضعيفان رحم كنيد، و با اين كار رحمت خدا را به دست آوريد؛ يعنى اگر به افراد ناتوان رحم كرديد، خـداوند به شـما رحـم خواهـد كرد. (الفصول المهمة، 274/275)
همچنین آنحضرت (ع) اطميـنان بدون آزمايش نسبت به‌اشخاص را نادرست دانسته و میفرماید:مَـنْانْـقادَ اِلى الطُّـمَأْنينَةً قَبْلَ الْخُـبْرَةً فَقَدْ عَرَّضَ نَفْسَهُ لِلْهَلَكَةً وَالْعاقِبَةً الْمُتِعْبَةً؛ هر كس قبل از آزمايش نسبت به چيزى اطمينان پيدا كند (بدون آگاهى اعتماد كند) خودش را در معرض نابودى و عاقبتى دردناك قرار داده است. (بحارالانوار، ج 71، ص340) بسیاری از مردم بدون اینکه آزمایشی کنند به افراد اطمینان می‌کنند که کارهایی را به آنان می‌سپارند یا وام و قرضی می‌دهند که دیگر نمی‌توانند باز پس گیرند و پشیمان می‌شوند که سودی ندارد. خداوند میفرماید اگر می‌خواهی کاری را به کسی بسپاری نخست او را بیازما و ببین چگونه است و بعد مسئولیتی را به او بسپار.(نساء، آیه 6)
همدلی در حکم همراهی
براساس آموزه‌های قرآنی همدلی انسان‌ها نسبت به کاری به معنای همراهی و مشارکت در آن کار است؛ حال اگر آن کار خیر باشد ثواب خیر برای همه آنها نوشته می‌شود و اگر کار شر باشد آثار شر آن کار برای آنها نیز خواهد بود. به طور مثال در جریان کشتن شتر صالح با آنکه تنها یک نفرشتررا پیکردوکشت ولی همه قوم به سبب همدلی و راضی بودن به این کارمجازات و عقوبت شدند.(شمس، آیات 10 تا آخر) حتی از آیات قرآن به دست می‌آید که گاه سکوت می‌تواند نوعی همدلی حساب شود چنانکه برخی از اصحاب سبت به سبب سکوت به عنوان همدل شناخته شده و گرفتار همان عذابی شدند که ماهیگیران بدان مبتلا شدند. (اعراف، آیات 165 تا 167)
امام محمد تقى (ع)در این باره هشدار می‌دهد و میفرماید: مَنْ شَهِدَ أمْرا فَكَرِهَهُ كانَ كَمَنْ غابَ عَنْهُ ومَنْ غابَ عَنْ اَمرٍ فَرَضِيَهُ كانَ كَمَنْ شَهِدَهُ؛ هركس در كارى شركت داشته باشد، ولى از آن كار ناراضى باشد مثل كسى است كه در آن كار دست ندارد، و آن كه غايب باشد و راضى، مانند كسى است كه در آن كار شريك است. (تحف العقول، ص 726)
آن حضرت براساس این قاعده در‌باره شـركت در زشـتىها فرموده است: مَنِ اسْتَحْسَنَ قَبيحا كانَ شَريـكا فـيهِ؛هر كس كار زشتى را نيكو بداند، او هـم در آن كار شريـك است.(الفصول المهمه، 274/275)
همچنین شخص اگر امانتدار باشد ولی این امانتداری برای اهل خیانت باشد خود شخص نیز خائن خواهد بود و باید گفت که چنین شخصی در عمل خائن است هر چند که به ظاهر امین است؛ زیرا همدلی با اهل خیانت داشته و امین آنان به شمار می‌رود. امام جواد فرمود: كَفى بِالْمـَرْءِ خِيانَةً أنَ يَكُونَ أمينا لِلْخَوَنَةً؛درخائن بودن شخص همين بس كـه امين خيـانتـكاران بـاشـد، كسى كه امين خيانتكاران باشد، خود خائن است.(بحارالانوار، ج 75، ص380)
مؤمن باید همدل با اهل بیت (ع) باشد و اطاعت آنان را با همدلی نشان دهد تا خداوند او را در زمره همراهان حساب کند. این همدلی با مودت که در آیات قرآن بیان شده موجب می‌شود تا انسان در دنیا و آخرت همراه آنان شود. امام جواد(ع) به يكى از دوستان خود نوشت: اَمّا هذِهِ الدُّنيا فَإنّا فيها مُغْتَرِقُونَ وَلكِنْ مَنْ كانَ هَواهُ هَوى صاحِبِهِ ودانَ بِدينِهِ فَهُوَ مَعَهُ حَيْثُ كانَ، وَالاْخِرَةً هِىَ دارُالقَرارِ؛ما همهدر اين دنيا با هم آشناييم و با هم زندگى مىكنيم ولى هركس با دوستش همفكر باشد و از مكتب و مرام او پيروى كند، هرجا برود با اوست و خانه هميشگى، آخرت است؛ يعنى اگر با ما همفكر باشى و از ما پيروى كنى هميشه با مايى حتى در آخرت. (تحف العقول، ص 726)
انسان مؤمن همان طوری که نباید با دیگران در کارهای زشت همدلی داشته باشد؛ همچنین باید دوستان خوب انتخاب کند و از دوسـتاننـاباب پرهیز کند تا گرفتار آثار زشت بدکاری آنان نشود.امام جواد(ع)در این باره هشدار داده و فرموده است:إيّـاكَ وَ مُصـاحَبَةً الشَّـريرِفَاِنَّهُ كَالسَّيْفِ يَحْسُنُ مَنْظَرُهُ ويَقْبَحُ اَثَرُهُ؛از رفـاقت با تبـهكارو شرور بپـرهـيز كه مانند شمشير، ظاهرى خوب واثرى زشت دارد. (بحار، ج 17، ص 214)
پس دوست خوب و دوست بد آثار خوب و بدی را در زندگی انسان بجا می‌گذارد که سعادت و شقاوت ابدی یکی از آنهاست. البته دوستشناسی و دشمنشناسی کار خیلی سختی است؛ زیرا به سادگی نمی‌توان دوست و دشمن را از هم بازشناخت مگر به آزمایش و گذر روزگار. برخی از افراد، به ظاهر دوست و در عمل دشمن ما هستند؛ زیرا حقیقت تلخ را نمی‌گویند و دروغ شیرین را می‌گویند و این گونه با فریب کاری ما را گرفتار شقاوت و بدبختی در دنیا و آخرت می‌کنند. امام جواد (ع)فرموده است: قَد عاداكَ مَنْ سَتَرَ عَنْكَ الرُّشْدَ اتّبـاعا لِما تـَهْـواهُ؛ كسى كه به دلخواه تو راه‌هاى رشد و ترقّى را از تو پنهان مىكند، با تو دشمنى كرده است؛ يعـنى اگر با تـو دوسـت باشـد راه‌هاى خير و صلاح را به تو نشان خواهد داد. (بحار الانوار، ج 78، ص 364)
عـزّت نفـس و نومیدی از غیرخدا
انسان باید عزت نفس داشته باشد و نفس خویش را عزیز و گرامی دارد. اگر کسی خودش را ذلیل در برابر غیرخدا کند و برای هر کاری دست نیاز به سوی غیرخدا دراز کند خودش را خوار و ذلیل کرده و عزت خویش را نابود ساخته است. در آموزه‌های اسلامی بر قناعت تأکید شده تا انسان عزت نفس خویش را حفظ کند و نیازها او را خوار و ذلیل نسازد.
امام جواد(ع)میفرماید:عِـزُّ الْمُؤمِـنِ، غِـناهُ عَنِ النّاسِ؛ عزّت مؤمن در بىنيازى اواز مردم است؛ يعنى خود را نيازمنـد خـدا بداند.(بحارالانوار، ج 75، ص 109)
پس انسان مؤمن باید در زندگی اهل قناعت باشد و عزت نفس خویش را به باد ندهد. اميـدوارى به دیگران بدترین خواری و خفت را به دنبال دارد؛ به ویژه آنکه انسان دست طلب و نیاز به سوی انسان‌های بدکار دراز کند و امید به آنان ببندد. امام جواد(ع)در این باره نیز فرموده است: مـَنْ أمِـلَ فـاجِـرا كانَ اَدْنى عُقُوبَتِهِ الْحِرْمانُ؛ هر كس به انسان بدكارى اميد داشته باشد، كمـترين عقـوبت او محروميت و نرسيدن به آرزوى خود است. (الفصول المهمة، 274/275؛ مسند امام جواد، ص 248)
پرهیز از جهل و جهالت و جاهل
انسان باید همواره بر مدار عقل و علم عمل کند. پس باید خردورزی کند و براساس علم و دانش عمل کند. انسان اگر کاری را بی‌عقل و بی‌علم انجام دهد آن کار را تباه می‌کند. برای همین در آیات قرآن بر ضـرورت خردورزی و تعقل از یک سو و تخصص در كار از نظر علمی از سوی دیگر تأکید شده است.
امام جواد(ع)نیز میفرماید: مَنْ عَمِلَ عَلى غَيْرِ عِلْمٍ ما يُفْسِدُ اَكْثَرَ مِمّا يُصْلِحْ؛ هـر كس بـدون آگاهى كـار كـند، بيش از آنكه درست كند، خراب مىكند. (بحارالانوار، ج 78، ص346)
اصولاً جاهل چه عقلی و چه علمی هر کار و سخنی می‌گوید و می‌کند موجب تباهی می‌شود. از همین رو امام محمد تقى(ع) فرموده است: لَوْ سَكَتَ الْجاهِلُ مَا اخْتَلَفَ النّاسُ؛ اگر نادان سخن نگويد،مردم دچاراختلاف نمى شوند؛ چرا که سخنان ناآگاهانه سبب بسيارى از اختلافات است. (الفصول المهمة، 274/275)
اگر خداوند در آیه 6 سوره حجرات فرمان می‌دهد که برای جلوگیری از اختلاف و درگیری باید تحقیق کنید و به سخنان افراد فاسق اعتماد نکنید؛ باید مواظب بود تا براساس سخن جاهل بی‌خرد و نادان عمل نشود.
از آیه فوق به دست می‌آید که انسان باید روشنگری کند و سپس براساس تحقیق عمل نماید. این بدان معنا است که احتیاط و تحفظ قبل از عمل کار بسیار خوبی است ولی باید به این نکته هم توجه داشت که تحفظ و احتیاط می‌بایست با توجه به میزان اهمیت مسئله و ترس باشد یعنی تناسب حکم و موضوع مراعات شود.امام جواد(ع)فرمود:اَلتَّحَـفُّـظُ عَلى قَدْرِ الْخَـوْفِ؛ احتیاط و تحفظ به مقـدار ترس،لازم است؛ يعنى به مقدارى كه خطر وجود دارد احتیاط بايد كرد و نه بيشتر و زيادهروى درست نيست.(بحارالانوار، ج 78، ص365)
زينـت‌هاى سـيزدهگانه مؤمن
انسان مؤمن اگر بخواهد سبک زندگی اسلامی را داشته باشد باید اموری را به عنوان خصلت و صفت خویش در آورد و آن گونه شود که امام جواد فرموده است.آن حضرت میفرماید: ألعِفافُ زينَةً الْفَقْرِ وَالشُّكْرُ زينَةً الْغِنى وَالصَّبْرُ زينَةً البَلاءِ وَالتَّواضُعُ زينَةً الْحَسَبِ وَالفَصاحَةُ زينَةً الْكَلامِ وَالْحِفظُ زينَةً الرِّوايَةِ وَخَفْضُ الْجِناحِ زينَةً الْعِلْمِ وَحُسْنُ الْأدَبِ زينَةً العَقْلِ وَبَسْطُ الْوَجْهِ زينَةً الكَرَمِ وَتَركُ الْمَنِّ زينَةً الْمَعْرُوفِ وَالخُشُوعِ زينةً الصَلّوةِ وَالتَّنَفُّلُ زينَةً القَناعَةِ وَتَرْكُ ما يُعنى زينَةً الْوَرَعِ؛ * زينت فقر پاكدامنى است * زينت غنى (بىنيازى) شكر است * زينت بلا و سختى صبر است * زينت سخن فصاحت است * زينت روايت، حفظ (از برداشتن) است * زينت علم تواضع است * زينت عقل، ادب است * زينت بزرگوار خوشرويى است * زينت نيكوكارى منّت نگذاشتن است * زينت نماز خشوع (توجه قلبى) است. * زينت قناعت انفاق بيش از وظيفه است * زينت ورع ترك خواستههاست. (الفصول المهمه، 274/275)
هر یک از این خصوصیات فواید و آثار بسیاری در زندگی انسان دارد که نمی‌توان از آنها به سادگی چشم پوشید. چنین خصوصیاتی سبک زندگی انسان را متحول می‌کند. از این رو در اینجا و روایات دیگر مورد تأکید قرار گرفته است.
اهتمام به مــرگ و آخرت
مؤمن باید همواره مرگ و آخرت و معاد را در نظر بگیرد؛ زیرا عامل بازدارنده مهم در زندگی همین معادو باور به آن است، چنانکه عدم باور به آن یا تشکیک در آن موجب فسق و فجور می‌شود(قیامت، آیات 1 تا 5).
البته باید دانست که مرگ چیزی عجیب و غریب نیست چنانکه از حضرت جواد(ع)سؤال شد: مَا المَوْتُ؟ قالَ: هُوَ النَّوْمُ الَّذى يَأْتيكُمْ كُلَّ لَيْلَةً اِلاّ اَنَّهُ طَويلٌ مُدَّتُهُ لايُنتَبَهُ مِنْهُ اِلاّ يَوْمَ الْقِيامَةً؛ مرگ چيست؟ در پاسخ فرمود: مرگ همان خواب است كه هرشب سراغ شما مىآيد جز آنكه مـدت خـواب مـرگ طـولانى اسـت وآدمى از آن خواب بيدار نمىشود، جز روز قيامت. (بحارالانوار، ج 3، ص 134)
برای اینکه همواره فکر مرگ باشیم باید به زیارت قبور برویم تا هم عبرت بگیریم و هم از آثار آن برخوردار شویم. امام جواد(ع) فرموده است: مَنْ زارَ قَبْرَ اَخيهِ الْمُؤْمِنَ فَجَلَسَ عَنْ قَبْرِهِ وَاسْتَـقْبَلَ الْقِبْلَةً وَوَضَـعَ يَـدَهُ عَلىَ الْقَـبْرِ وَقَرَأَ «اِنّا اَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةً الْقَدرِ» سَبْعَ مَرّاتٍ أَمِنَ مِنَ الْفـَزَعِ الْأكْبَرِ؛ هر كس به زيارت قبر برادر مؤمن خود برود و كـنـار قـبر رو بـه قـبـله بنشيـند و دسـت خـود را بـر قـبر بـگذارد و سوره «قدر» را هفت مرتبه بخواند، از عـذاب بزرگ در امـان خواهد بود. (مسند امام جواد، ص 215)
روزنامه کیهان
تاریخ انتشار: 21 مرداد ماه 1397