مهريه؛ نشانه صداقت يا ابزار ضمانت؟!

بررسی فلسفه تشريع مهريه و شبهات مربوط به آن

نويسنده: احمد اوليايی

موضوع شخصيت و نظام حقوق زنان در اسلام يکي از مهم ترين مباحث چالشي در گذشته و حال بوده و هست. باورمندان به اسلام و آموزه هاي آن با تجزيه و تحليل تاريخي، جامعه‌شناختي، روان شناختي و عقلي کوشش فراوان کرده اند تا اثبات کنند که زن در نظام فکري، حقوقي و اخلاقي اسلام جايگاه والا و ارزشمندي دارد و همه احکام، حقوق و حدودي که در اسلام براي زنان در عرصه هاي گوناگون فردي، خانوادگي و اجتماعي آنها در نظر گرفته شده است منطبق بر فطرت زن و با هدف تکريم و تأمين امنيت و پويايي و حفظ نشاط و طراوت اوست.

با بررسي تاريخچه موضوع مهريه و دستورات اسلام پيرامون آن، به وضوح روشن مي شود که مهريه، هديه اي است از طرف مرد به زن که پرداخت آن بر عهده مرد است و هرگاه زن بخواهد مي تواند آن را طلب کرده و در اموري که بخواهد، مصرف کند؛ مهريه، بهايي است که دين مبين اسلام، بر خلاف سنن جاهلي (غربي و شرقي)، به شخصيت زن داده است؛ در مناسبات دنياي مدرن، زن بايد مانند مرد کار کند و هزينه زندگي خود را خود درآورد؛ اين امر موجب بسياري از دشواري ها و نابساماني ها براي زنان و جامعه مي شود؛ اسلام در عين آنکه که به استقلال شخصيتي و مالي زن باور دارد، مرد را متکفل تأمين نيازمندي هاي مادي زن قرار داده است تا زن، فارغ از دغدغه معاش و نيازمندي هاي اقتصادي، هم از فرسودگي جسمي و روان شناختي مصون بماند و هم با امنيت و آرامش به تعالي روحي و معنوي خود و تربيت نسل آينده بپردازد! مهريه، در واقع نوعي پيشکش و نشانه صداقت مرد در خواستگاري از زن به حساب مي آيد! در مطلب حاضر ادعاي اينکه مهريه نوعي وثيقه مالي و قيمت گذاري براي زن است به چالش کشيده شده و فلسفه تعيين مهريه درازدواج از ديدگاه اسلام تبيين شده است.

***

  برخي چنين شبهه مي کنند که در نظام حقوقي و فقهي اسلام، مهريه در هنگام ازدواج پول يا سکه و يا چيز ديگري است که به زن پرداخت مي شود و در قبال آن، زن در اختيار مرد قرار مي گيرد تا از او بهره جنسي ببرد؛ در اين قانون با زن به عنوان يک کالا رفتار شده و نتيجه آن اين است که زن تا پايان عمر با قيمت مهريه به مرد فروخته مي شود! اساساً در نظام حقوقي اسلام زن از ابتداي عمر خود تحت تکفل و سرپرستي يک مرد قرار مي گيرد و اين واقعيت با مهريه در زمان ازدواج، در قبال بهره جنسي مرد، روند کالا بودن و عدم استقلال او را تکميل مي کند؛ اينکه برخي مهريه را نوعي وثيقه مالي براي جلوگيري از ظلم مردان معرفي کرده اند، تبييني نارسا و غيرواقع بينانه است!(1)

  ازدواج (پيوند عاطفي و جنسي زن و مرد) يکي از سنت هاي تکويني خداوند است که مورد تأکيد آموزه هاي اخلاقي، فقهي و رفتاري اسلام قرار گرفته و احکام و قوانين خاصي براي آن در نظر گرفته شده است. موضوع مهريه، مانند ديگر احکام ازدواج در نظام فقهي- حقوقي اسلام، حاوي حکمت ها و ظرافت هاي قابل توجهي است؛ استناد به مسئله مهريه براي مدلل کردن انگاره هايي مثل کالا بودن زن، عدم استقلال وي، بردگي زن در قبال خواسته هاي مرد، عدم رعايت حقوق زنان، عدم رعايت تساوي زنان و مردان، از بين رفتن حرمت زن در فرهنگ اسلامي، ... ريشه در ناآگاهي و يا ناديده گرفتن عامدانه حکمت ها و ظرافت هايي دارد که در تدوين آموزه ها و قوانين اجتماعي اسلام و به ويژه در ارتباط با خانواده و مناسبات زن و مرد در نظر گرفته شده است. از منظري منصفانه و به دور از غرض ورزي و صرفاً با اتکاي به استدلال منطقي و علمي، مي توان از همه آموزه هاي اسلام دفاع کرد و ابهام ها و ترديدها را زدود!

مهريه از منظر فقهی و حقوقی

در قرآن کريم از مهريه با نام «صداق» ياد شده است؛ مهريه، عطيه و پيشکشي است که مرد در برابر قبول خواسته خود از طرف زن در هنگام ازدواج به او هديه مي کند(2)؛ فيض کاشاني در تفسير صافي مي گويد: «برخي مهر را هديه خداوند به زنان نيز مي دانند»(3) ؛ مهريه يا صداق، مالي است که به وسيله عقد ازدواج به طور متزلزل به ملکيت زن (همسر) درمي آيد و با چهار چيز ملکيت آن مستقر مي شود: 1. ارتداد فطري همسر 2. مرگ همسر 3. آميزش جنسي 4. مرگ زن، بنابر مشهور؛ اين تملک براي زن، ناشي از حکم شرع و قانون است؛(4)

آنچه از مطالعه تاريخي حقوق زن در ادوار گذشته معلوم مي شود، اين است که مهريه از ابداعات حقوق اسلام نيست و قبل از آن نيز وجود داشته است؛ قديمي ترين قانوني که تاکنون شناخته شده، قانون حامورابي است که در حدود 1700 سال قبل از ميلاد مسيح (ع) تدوين شده است؛(5) روند شکل گيري مهريه به شکل امروزي حاصل تغييرات اجتماعي فراواني است؛ حقوق و جايگاه اجتماعي زنان در طول تاريخ با فراز و نشيب هاي بسياري روبرو بوده است؛ پيش از ظهور اسلام، زن از جايگاه مطلوبي برخوردار نبود؛ درشبه جزيره عربستان، يعني محل ظهور اوليه اسلام، زنان و دختران وضعيت بسيار اسفباري داشتند؛ پديده زنده به گور کردن دختران براي نشان دادن وضعيت فاجعه بار آن دوران کافي است؛ البته رفتارهاي غيرانساني و ظالمانه با زنان، منحصر به عربستان نبود؛ بلکه در همه جاي دنيا وضع زنان به همين صورت و حتي بدتر از اين بود؛ پس از ظهور دين مبين اسلام همراه با تحول اوضاع اجتماعي، وضعيت زنان نيز کاملاً تغيير يافت؛ اسلام به زن شخصيت داد و براي او مانند مرد، حقوقي مختص خود قائل شد؛ اهميت ازدواج سبب شد تا اسلام احکام و قوانين خاصي را براي آن وضع کند که يکي از مهمترين احکام ازدواج، لزوم تعيين مهريه براي زن در ابتداي زندگي مشترک است؛ قرآن کريم در اين باره مي فرمايد: «زنان را براي اينکه چيزي از آنها بگيريد و قسمتي از مهري که به آنها داده ايد، جبران کنيد، تحت مضيقه و شکنجه قرار ندهيد.»(6)

مهريه، نماد هماهنگی تشريع با تکوين

پديدآمدن سنت مهريه، نتيجه تدبير ماهرانه اي است كه در متن خلقت و آفرينش براي تعديل روابط زن و مرد و پيوند آنها به يكديگر به كار رفته است؛ مهريه از آنجا پيدا شد كه در متن خلقت، نقش هريك از زن و مرد در مسئله عشق، متفاوت از نقش ديگري است؛ نوع احساسات زن و مرد نسبت به يكديگر، يك جور نيست؛ قانون خلقت، جمال و غرور و بي نيازي را در جانب زن و نيازمندي و طلب و عشق و تغزل را در جانب مرد قرار داده است؛ همين ها سبب شده كه زن بتواند مرد را به عنوان خواستگار به آستانه خود بكشاند، مردها را به رقابت با يكديگر وادار كند، با خارج كردن خود از دسترسي مرد، عشق رمانتيك به وجود آورد و آنگاه كه تن به ازدواج با مرد بدهد و عطيه و پيشكشي از او به عنوان مهر(به فتح ميم) يا مهريه و نشانه اي از صداقت او دريافت کند. مهر، با حيا و عفاف زن يك ريشه دارد و زن به الهام فطري دريافته است كه عزت و احترام او به اين است كه خود را در امر ازدواج، رايگان در اختيار مرد قرار ندهد و به اصطلاح شيرين بفروشد. مهر، ماده اي است از يك آيين نامه كلي كه طرح آن در متن خلقت ريخته شده و با دست فطرت تهيه شده است؛ قرآن كريم در آيه 4 سوره نساء از مهر به «صدقه» ياد كرده است و صدقه از ماده صدق است و بدان جهت به مهر، صداق يا صدقه گفته مي شود كه نشانه راستين بودن علاقه مرد به زن است؛ همچنين در آيه، از مهريه با عنوان «نحله» ياد شده است؛ نحله يعني اينكه مهريه، هيچ عنواني جز عنوان تقديمي، پيشكشي، عطيه و هديه ندارد.(7) هديه و پيشكشي كه مرد به عنوان مهريه به زن مي دهد، در حقيقت وسيله اي براي مطمئن ساختن زن به صفاي قلبي خود و دريافت پاسخ مثبت و صميمانه او به پيشنهاد عشق مرد است؛ مرد با دادن چنين هديه اي مي خواهد به زن بگويد: طالب توام، تو را دوست دارم و صفاي تو را ارج مي نهم! بدينسان، اگر مهر بر اين اساس توجيه شود، وسيله خوبي براي ايجاد مهر و محبت بين زوجين و عاملي قوي براي انس و الفت است.(8)

مهريه، نشانه صداقت نه مايه وثاقت!

بسياري از مردم مهريه را وثيقه مالي دانسته و آن را نوعي بيمه براي زن به شمار مي آورند و مي گويند اگر مشکل احتمالي اي براي زندگي مشترک آنها، به ويژه از طرف مرد پيش آمد، زن با داشتن مهريه، پشتوانه اي مالي خواهد داشت؛ اين امر در حالي است که اولاً مهريه از منظر اسلام هرگز پشتوانه مالي زندگي براي زن نيست؛ زيرا هم با نگاه توحيدي و ارزشمدار اسلام ناسازگار است و هم اگر چنين مي بود، اين اندازه در زبان و رفتار پيشوايان دين سفارش به مهريه کم و آسان نمي شد؛ ثانياً واقعيت زندگي فراوان نشان داده است که هيچ وثيقه مالي نمي تواند ضامن خوشبختي و حفظ زندگي مشترک باشد؛ زندگي مشترک و رابطه مقدس زناشويي بر پايه اخلاق و روابط محبت آميز استوار است، نه بر پايه مهريه هاي سنگين که فقط دغدغه روحي براي مرد و پشتوانه خيالي براي زن پديد مي آورد!

آيا مي توان گفت علت اينكه پيامبر براي زنان خود مهريه قرار مي داد، اين بود كه می‌خواست به آنها در مقابل خودش وثيقه مالي بدهد؟! آيا علت اينكه پيامبر در ازدواج امام علي و حضرت فاطمه سلام الله عليهما مهريه قرار داد، اين بود كه مي خواست براي دخترش در مقابل دامادش وثيقه مالي و وثيقه اطمينان فكري بگيرد؟! اگر چنين است، پس چرا پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله زنان را توصيه مي كرد كه متقابلاً مهريه خود را به شوهرانشان ببخشند و براي اين كار پاداش ها ذكر كرده است! به علاوه، چرا توصيه كرد حتي الامكان مهريه زنان زياد نباشد؟! آيا جز اين است كه از نظر پيامبر اسلام، هديه زناشويي مرد به نام مهريه و بخشش آن از طرف زن، موجب استحكام الفت و علقه زناشويي مي شود؟! بنابراين به هيچ وجه نمي توان گفت نظر اسلام از قرار دادن مهريه اين بود كه وثيقه اي در اختيار زن قرار دهد!(9) گرچه براي مهريه اندازه اي معين نمي توان مطرح كرد و ميزان درآمدها و چگونگي زندگي افراد، در تعيين اندازه مهريه مي تواند اثرگذار باشد، اما اسلام به کم و آسان بودن مهريه سفارش كرده و آن را امري مستحب و مبارک دانسته است كه پاداشي الهي در پي دارد. رسول خدا (ص) مي فرمايد: «برترين زنان امت من (براي همسري)، زناني هستند که چهره اي جذاب تر و مهري کمتر دارند!».(10) يقيناً برخي از کساني كه مهريه سنگين پيشنهاد مي دهند، گويا نوعي وثيقه مالي مي ستانند تا به گمان خود، زن را در برابر مشكلات احتمالي بيمه کنند و خاطرش را آسوده گردانند؛ در حالي كه تجربه نشان داده که هرگز اين گونه وثيقه هاي مالي، به تنهايي بر پايداري و استواري روابط زناشويي توانا نيست و هيچ وثيقه اي، به پاي وثيقه اخلاقي (هم از طرف مرد و هم از طرف زن) نمي رسد؛ وثيقه اي كه اگر در همسران وجود داشته باشد، خوشبختي آنها در آينده تأمين مي شود هرچند مهريه زن اندك باشد! در احاديث اسلامي كم بودن مهريه، نشانه بركت و خوش يمني زن در خانه مرد و موجب بالا رفتن ارزش معنوي زن معرفي شده و در مقابل، مهر سنگين نكوهش شده و از آن با عنوان بديمني و شومي زن نام برده شده است! رسول گرامي اسلام (ص) مي فرمايد: «(يکي از عوامل) شومي و بدقدمي زن، مهر سنگين اوست»؛(11) امام علي (ع) مي فرمايد: «مهريه زنان را گران و سنگين نكنيد كه دشمني در پي خواهد داشت»!(12)

مهريه، اسم رمز عاشقی، نه دستمايه مالکی!

مهريه با احساسات عاشقانه و پاک مرد پيوند مي خورد و هيچ ربطي به احساس ملکيت و مانند آن ندارد؛ مهريه کاملاً با سرشت متفاوت خلقت مرد و زن مرتبط بوده و پيشکشي است که مرد در قبال خواستن زن به وي تقديم مي کند؛ برخلاف آنچه بعضي تصور کرده اند، مهريه نه تنها از شخصيت زن نمي کاهد، بلکه هديه اي است که نشان از شأن والاي زن دارد؛ حيا، عفت و خودداري زن از يک سو و نيازمندي، طلب و عشق مرد از سوي ديگر سبب مي شود تا مرد به خواستگاري زن بيايد و حتي هديه اي به عنوان مهريه و نشان از صداقت خود براي او به همراه آورد؛ جالب است دقت کنيم که در همه مواردي که مردي مي خواهد به زني ابراز ارادت و محبت کند، هديه دادن، به هرصورت ممکن، بهترين و مؤثرترين چيزي است که قلب زن را نرم کرده و به صداقت مرد مطمئن مي سازد؛ اين امر پيامي جز اين ندارد که زنان فطرتاً به هديه گرفتن علاقه زيادي دارند و آن را نشانه روشن و قابل اعتمادي بر صداقت طرف مقابل و احساس ارزشمندي خود تلقي مي کنند!

در نظام حقوقي اسلام مهريه چيزي ابداعي و اختراعي نيست؛ بلکه اسلام مهريه را به حالت فطري و طبيعي آن برگردانيد؛ مهريه، تجلي فطرت و طبيعت است؛ هديه دادن به محبوب، به عنوان اظهار محبت و نشان دادن علاقه، امري فطري و طبيعي است كه معمولاً از سوي كسي كه پيش قدم مي شود و طالب و يا خواستگار است، ارائه مي شود.(13)

  قرآن کريم با لطافت و ظرافت بي نظيري مي گويد: واتو النِساء صدقاتهن نحله ( نساء: 4)؛ مهريه زنان را که به خود آنها تعلق دارد (نه به پدران يا برادرانشان) و عطيه و پيشکش است (از جانب شما، به آنها) به خودشان بدهيد؛(14) قرآن کريم در اين جمله کوتاه به سه نکته اساسي اشاره کرده است: اولاً از مهريه با نام صدُقه ياد کرده است نه با نام مهريه؛ زيرا نشانه راستين بودن علاقه مرد است؛ ديگر اينکه با ملحق کردن ضمير (هُنَّ) به اين کلمه مي خواهد بفرمايد که مهريه به خود زن تعلق دارد، نه پدر و مادر؛ مهريه مزد پرورش و شيردادن و تغذيه و خوراک دختر نيست؛ سوم اينکه با کلمه نحله کاملاً تصريح مي کند که مَهريه هيچ عنواني جز عنوان تقديمي، پيشکشي، عطيه و هديه ندارد؛(15) بنابراين مهريه از احساسات دقيق و عطوفت‌آميز مرد ناشي شده نه از احساسات خشن و مالکانه او! آنچه از ناحيه زن در اين امر دخالت دارد، حسن خودداري مخصوص او بوده نه ضعف و بي اراده بودن او! مهريه تدبيري است از ناحيه قانون خلقت براي بالا بردن ارزش معنوي زن و قراردادن او در سطح عالي تر؛ در حقيقت، ارزش معنوي مهريه براي زن بيش از ارزش مادي آن است!(16) اگر برخي از افراد، به علل و دلايل گوناگون، تفسير غلطي از مهريه در ذهن و زبان يا عمل دارند و آن را نوعي «قيمت گذاري» براي زن پنداشته اند، ارتباطي به قوانين اسلام ندارد؛ زيرا از منظر اسلام مهريه به هيچ وجه جنبه بها و قيمت كالا ندارد؛ بهترين دليل اين امر همين صيغه عقد ازدواج است كه در آن «مرد» و «زن» رسماً به عنوان دو ركن اساسي پيمان ازدواج به حساب آمده اند و مهريه چيزي تبعي و فرعي است؛ از همين رو اگر در صيغه عقد، اسمي از مهريه برده نشود، عقد باطل نيست؛ در حالي كه اگر در هنگام خريد و فروش نامي از قيمت کالا برده نشود، معامله مسلماً باطل است!(17)

________________________

1. مقاله « مبارزه با مهريه را آغاز کنيم» سايت ايران گلوبال: http://www.iranglobal.info

2 . «و آتو النّساء صدقاتهنُّ نحلة»؛) نساء، 4(«در كمال رضايت قلبي، مهر زنان را به آنان بپردازيد».

3. تفسير صافي، ج 2، ص 166.
4. بررسي اجمالي مهريه (روايي، فقهي، حقوقي) / عظيم زاده اردبيلي، فائزه، فصلنامه نداي صادق، شماره 4.
5. مقاله «تاريخچه مهريه»، رقيه بيات، نشريه دين پژوهان، شماره 10.
6. (نساء: 19)
7. مرتضي مطهري، نظام حقوقي زن در اسلام، ج 22، صص 231، 232 و 235.
8. تشكيل خانواده در اسلام، ص 111.
9. نظام حقوق زن در اسلام، صص 448 و 449.
10. وسائل الشيعه، ج 21، ص 252.
11. همان، ج 20، ص 255.
12. همان، ج 20، ص 256.
13. زن در آينه جلال و جمال، آيت الله جوادي آملي، نشر اسراء، ص 043
14. ( نساء: 4).

15و16. تفسير فخر رازي، ج9، ص180.

17. نظام حقوق زن در اسلام، 194-181

   روزنامه كيهان، شماره 21665 به تاريخ 17/4/96، صفحه 8 (معارف)