حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدرضا جواهری
موعظه‌های امام جواد(ع) در دل‌های آماده همه انسان‌ها نفوذ می‌کند و برای همگان راهگشا و سودمند است. باید این موعظه‌های با ارزش و پیام‌های آن را شناخت و آموزه‌های اخلاقی آنها را فرا گرفت و سبک زندگی خویش را بر آنها استوار ساخت.
مردی از امام جواد(ع) درخواست نصیحت و موعظه کرد و گفت: اوصنی! مرا پندم بده و وصیت نما! امام فرمود: تقبل؟ می‌پذیری و عمل می‌کنی؟ گفت: آری. امام فرمود: «توسد الصبر، و اعتنق الفقر، و ارفض الشهوات، و خالف الهوی، و اعلم انک لن تخلو من عین الله فانظر کیف تکون.صبر را بالش خویش ساز، و فقر را در آغوش بگیر، و شهوات را واگذار و رها کن و از خود بران، و با هوای نفس مخالفت کن، و بدان که تو هیچگاه از چشم خدا و مراقبت پروردگار خالی و بیرون نیستی پس بنگر چگونه می‌باشی»؟ (تحف‌العقول عن آل الرسول علیهم‌السلام، ص ۵۳۵، بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۵۸).
پنج اصل اخلاقی حیاتبخش
در این حدیث شریف اصول برنامه جامع رشد و تکامل بشر قرار دارد. پرسش و پاسخ آغاز این حدیث بیانگر اهمیت و ارزش همین اصول اخلاقی است. مسلمانی از امام زمان خود تقاضای نصیحت و وصیت و موعظه می‌کند. امام نخست از وی می‌پرسند: قبول می‌کنی و می‌پذیری؟ او تعهد می‌کند قبول کند و در عمل به موعظه و وصیت امام کوتاهی نکند. این گفت‌وگو و اخذ تعهد از پرسشگر مبنی بر آمادگی پذیرش وصیت الهی امام، تلنگری است بر پرسشگر، و به او یادآوری می‌نماید این وصیت و نصیحت برای یادگاری و ثبت در تاریخ و یک مسئله تشریفاتی نیست بلکه برای شنیدن و فهمیدن و عمل است.
صبر
امام جواد(ع) در نخستین جمله وصیت خوش می‌فرمایند: توسد الصبر. صبر را بالش قرار ده! انسان در نشستن و خوابیدن نیازمند بالش و متکاست. آرامش و بهرهوری استراحت و خواب با نازبالش است. زندگی فردی و اجتماعی با انواع رنج‌ها و سختی‌ها و درگیری‌ها و چالش‌ها و محرومیت‌ها آمیخته است. باید با صبر از این دریای مشکلات عبور کرد و به ساحل نجات رسید. بیصبر و بدون پایداری نمی‌توان به اهداف عالی رسید. موانع پیش رو در راه رشد و پیشرفت و تکامل بسیار است و سنگلاخ‌ها و سرعت‌گیرها و بحران‌ها و خاکریزها و میدان‌های مین فراوان است. این راه تنها با تکیه بر صبر هموار می‌گردد. بی‌صبری و کم‌صبری و عدم تحمل، ریشه بسیاری از درگیری‌هایخیابانی و زد و خوردهای درون خانواده و حتی طلاقهاست. صبر، خویشتنداری در تنگناهاست. صبر خود نگهداری است بر آن چه که مقتضای عقل و شرع است. پس پیروزی و سرافرازی و عزت و کرامت انسان در گرو صبر است.
فقرگرایی آگاهانه
فقر اقتصادی درجات و مراتب زیادی دارد، چون بالاتر از هر فقری، فقر دیگری وجود دارد. با مشاهده فقر شدیدتر می‌توان فقر خویش را تحمل نمود و آرامش پیدا کرد. گرچه کوشش در راه بی‌نیازی و کسب ثروت وسپس اقدام در دستگیری از نیازمندان و مواسات با آنان دارای ارزش فراوان است، چون جهاد اقتصادی عبادت است. اما کنار آمدن با شرایط ویژه و دشوار اقتصادی و گرفتاری‌های فقر و پذیرش ضرورت‌ها و اضطرارها، باعث پویایی و نشاط و رهایی از رنج‌ها می‌گردد و عامل حفظ امید است.
رهایی از شهوات
بردگی و اسارت در بند شهوات، مانع انجام وظایف دینی و سد راه رشد و کمال انسانهاست. «شهوت کاذب» به بدن و روح ضرر می‌زند و فعالیت عقلانی و تفکر انسان را مختل می‌کند. شهوت‌پرستی و شهوت‌گرایی به ویژه شهوت جنسی را باید کنار گذاشت و دور انداخت و ترک کرد. امام جواد(ع) با بیان «ارفض الشهوات» امر به رها کردن شهوات نموده و بر اساس زیان‌های فراوان افراط در شهوات، دستور به پرهیز از شهوات داده‌اند. شهوت‌گرایی عامل توقف و بازماندن از پیشرفت و فعالیت و دام شیطان است.
مبارزه با هوای نفس
عامل اصلی بسیاری از درگیری‌های خونین و قتل عام‌ها و کینه‌ها و حسادت‌ها و ناراحتی‌ها و خودخواهی‌ها و رذایل اخلاقی «پیروی از هوای نفس» است. راغب اصفهانی در وجه تسمیه هوای نفس نوشته است: «قیل سمی بذلک لانه یهوی بصاحبه فی‌الدنیا الی کل داهیه و فی‌الاخره الی الهاویه. هوی را هوی نامیده‌اند زیرا در دنیا صاحبش را به مصیبت و کار بد و ناراحتی و در آخرت به جهنم گرفتار می‌کند و می‌کشاند». (المفردات، ماده هوی، ص ۵۴۸)
پیروی از هوای نفس باعث سقوط انسان و افتادن در راه جهنم می‌گردد. از این رو در این حدیث شریف امام جواد(ع) راه تکامل و تقرب به خدای سبحان را نشان داده و فرموده‌اند: «خالف الهوی. با هوای نفس مخالفت کن». نبرد با هوای نفس و تمایلات و خواسته‌های زشت و پلید درونی و رهایی از بت نفس و آزادی از زندان هوای نفس، کاری مشکل و بسیار سخت و پر دردسر است. بر همین اساس مخالفت با هوای نفس «جهاد اکبر» نامیده شده است.
خودپرستی و خودخواهی ریشه در هوای نفس دارد و شیطان نیزهواینفس را شاخ و برگ می‌دهد و انسان را در طریق سرکشی و تجاوز و فساد و گناه و تبعیض و قتل و غارت تشویق می‌کند.
علم به قلمرو دید خدا
در پایان این وصیت گهربار و پرمحتوا امام جواد(ع) یک حقیقت بسیار مهم و سرنوشت‌ساز توحیدی را آموزش داده‌اند. فهم و باور قدرت و حکومت و بینایی نامحدود و بیپایان پروردگار و علم به این که در هر جا و در هر کاری، خدای عزوجل انسان را می‌بیند و ایمان به این که «خدا همه جا هست» اثر مثبت و سازنده بینظیری دارد که هیچ چیز دیگر جایگزین آن نمی‌گردد. هم عامل نشاط و تحرک و رشد و پویایی در راه عبادت و سعادت است و هم بازدارنده از انحراف و گناهان است. امام جواد(ع) به شخصی که درخواست وصیت نموده بود؛ هشدار دادند: «واعلم انک لن تخلو من عین‌الله فانظر کیف تکون. بدان تو در هیچ جا از عین‌الله خارج نیستی و هیچ مکانی از عین‌الله خالی نیست پس نگاه کن و بیندیش چگونه می‌باشی و چه می‌کنی»!؟ هر جا باشی و هر کاری انجام بدهی در محضر خدایی پس فکر کن چه کاری انجام می‌دهی. نکته برجسته در این فراز از وصیت امام دستور به آگاهی و دانستن و یادگرفتن است که با عبارت «اعلم» امر به فراگیری این دانش توحیدی نموده‌اند. علم به قلمرو دید خدا و باور فراگیری «عین‌الله» از دانستنی‌های لازم برای عموم انسانهاست، زیرا سرنوشت آنها در دنیا و آخرت به همین حقیقت وابسته است.
روزنامه قدس
تاریخ انتشار: یکشنبه 21 مرداد ماه 1397