نویسنده: امیر حسن‌خانی
خبرگزاری مهر ـ گروه دین و اندیشه: بی‌تردید مسجد نقش بسیار حساسی در تحکیم اساس و بنیان جامعه دینی داشته و دارد؛ مکانی که با حضور در آن می‌توان به قدرت مطلقه خداوند اتکا کرد و با امید و توکل به او مسیر رشد و کمال را طی نمود.
مسجد در دین اسلام از چنان جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که به طور قطع می‌توان اذعان کرد بعد از کعبه، مقدس‌ترین مکان محسوب می‌شود. این اهمیت از همان ابتدا به وسیله پیامبر بزرگوار اسلام (ص) به تمامی مسلمانان آموخته شده است.
این نوشتار در پی آن است تا نقش مسجد را در رشد فضایل اخلاقی بازنمایی کند. از این رو ابتدا به بررسی جایگاه مسجد در اجتماع اسلامی پرداخته و سپس برنامه‌هایی را که در مسجد اجرا می‌شوند و پتانسیلی که مسجد برای رشد فرهنگ و اخلاق مسلمانان دارد باز می‌شناسیم.
جایگاه مسجد در اجتماع
همانطور که قبلاً اشاره شد مسجد مقدس‌ترین مکانها در نزد خداوند بوده و به مسلمین نیز دستور داده شده است تا آن را مقدس شمرده و در آن به نماز و عبادت و خواندن دعا بپردازند. با نگاهی به تاریخ اسلام به خوبی روشن می‌شود که اکثر اجتماعات دینی و سیاسی و فرهنگی در مسجد شکل می‌گرفته است؛ حتی خطابه‌های پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) و عالمان دینی در مسیر انسان سازی و هدایت اجتماع مسلمین، در مسجد صورت می‌گرفته است.
در زمان پیامبر(ص) مسجد مرکز قرآن آموزی و یادگیری احکام اسلام به شمار می‌رفت؛ در عصر معصومین(ع) به خصوص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مسجد علاوه بر مکانی برای عبادت و تجمعات سیاسی و فرهنگی و ... بهترین جایگاه علم آموزی و فراگیری قرآن و معارف و احکام اسلام بوده است.
برگزاری برنامه‌های مختلف و برگزاری نماز جمعه و مراسم‌های مذهبی و ... وسیله آگاهی اقشار مختلف جامعه را از اندیشه و دستورات اسلام فراهم می‌آورد. اینک با توجه به نقش مهمی که مسجد در بین اجتماع مسلمین دارد و از ظرفیت بالایی برای تبلیغ دینی برخوردار است، به بررسی تأثیرات آن بر رشد فضایل اخلاقی مسلمین می‌پردازیم.
نقش مسجد در رشد اخلاق
در این قسمت بحث نقش مسجد در رشد فضایل اخلاقی را در دو مرحله بررسی می‌کنیم؛ اول نقشی که برنامه‌های در حال اجرا در مساجد ایفا می‌کنند که در اینجا مسجد فقط به مثابه یک جایگاه و مکان شناخته می‌شود. دوم نقش معنوی خود مسجد و تأثیراتی که از نشستن و رفت و آمد به مسجد عاید روح انسانی می‌شود و تأثیر آن در سعادت اخری انسان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
1- نقش برنامه‌ها و فعالیت‌های درون مسجد:
همانگونه که قبلاً بیان شد مسجد علاوه بر مکانی برای عبادت و بندگی مکانی برای فراگیری علوم و فراگیری قرآن و معارف و دستورات اسلام بوده است. اینک هر یک از این فعالیت‌ها را جداگانه مطالعه می‌کنیم:
1-1 نماز جماعت و ادعیه:
نماز میدان فراخ و عرصه پهناوری است که روح اندیشه انسان در آن وسعت می‌یابد و به گستردگی آن فرصت پرواز به ملکوت پیدا می‌کند. احادیث و سفارشات بی شماری که در باب نماز به دست ما رسیده و از حوصله این اوراق خارج است بیانگر این موضوع است و اهمیت آن برای هیچ مسلمانی پوشیده نیست.
در اسلام هم چنان که به اجتماع به عنوان منشأ خیرات و برکات نگریسته شده، دستور داده شده که نماز و دیگر امور عبادی را نیز به اجتماع و جماعت برگزار نمایند. در باب اهمیت خواندن نماز جماعت روایات بسیاری از اهل بیت به ما رسیده که از آن جمله حدیثی از امام صادق (ع) است که می‌فرمایند: «نماز مرد در خانه اش به جماعت معادل 24 رکعت نماز فراداست و نماز او در مسجد به جماعت معادل 48 رکعت نماز است و ...»(بحارالانوار،ج80،ص367)
نقش سازندگی نماز به خصوص در نماز جماعت و آن هم در مسجد بسیار حائز اهمیت است تا جایی که بهترین و مؤثرترین مناسک دینی در مسیر خودسازی و رسیدن به کمال الهی است. ارزش دعا و مناجات هم از جهت تأثیرگذاری در روح انسانی بر هیچ مسلمانی پوشیده نیست و در باب اهمیت آن احادیث بیشماری وجود دارد که نقل آنها موجب تطویل کلام می‌گردد.
2-1 خطبه‌ها و منبرهای اعتقادی و اخلاقی:
روشی که در اکثر مساجد برای نشر و ترویج معارف اسلامی به کار برده می‌شود، وعظ و خطابه و منبرهای اخلاقی و اعتقادی است. مسلمین از طریق استماع سخنان عالمان دینی که به بیان اندیشه‌های اعتقادی و اخلاقی و احکام اسلام می‌پردازند، با اندیشه و روش تربیتی و اخلاقی اسلام آشنا می‌شوند و از طریق وعظ واعظان و تاأیری که از این مباحث می‌پذیرند، در جهت رشد فضایل اخلاقی و نهادینه ساختن دستورات اسلام در جان خود، پیش می‌روند. از این رو این قسمت از برنامه‌های مسجد از اهمیت و ارزش بسیار بالایی در جهت رشد اخلاقی جامعه اسلامی برخوردار است.
3-1 کلاس‌های علمی و فرهنگی:
علم و دانش به خودی خود فضیلت محسوب شده و بسیار مورد توجه قرآن و ائمه اطهار(ع) بوده است. روایات زیادی در باب علم آموزی بیان شده که به حد تواتر رسیده اند و لذا بحث از آن مورد نیاز نیست. علم و دانایی تأثیر به سزایی در رشد فضایل انسانی دارد آن گونه که علم آموزان با نگرش در آثار صنع الهی و شناخت آیات خداوند در جهان، به حکمت و بصیرتی می‌رسند و نورانیتی در قلب آنها ایجاد می‌شود که در شناخت صفات الهی و رسیدن به مقام بندگی کمک کار ایشان خواهد بود.
2- معنویت مسجد:
توجه به جایگاهی که مسجد در اسلام به عنوان مقدس ترین مکانها دارد سؤالی را در ذهن ایجاد می‌کند و آن اینکه آیا خود مسجد تأثیر معنوی در روح انسان دارد و آیا رفت و آمد به آن مؤثر است؟ چه ثواب و پاداشی در نشستن و عبادت در مسجد برای مؤمنین در نظر گرفته شده است؟ جواب این پرسش‌ها را در ضمن چند حدیث و روایت از امامان معصوم بیان می‌داریم.
امام صادق (ع) می‌فرماید:
«مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ فَلَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا حَتَّى یرْجِعَ إِلَى مَنْزِلِهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ مُحِی عَنْهُ عَشْرُ سَیئَاتٍ وَ رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ»
«کسی که به سوی مسجد گام بر می‌دارد بر هیچ خشک و تری پا نمی گذارد مگر اینکه از زمین اول تا هفتم برای او تسبیح می‌کنند.» (وسائل الشیعه، ج 3، ص 483)
در حدیثی از امام علی(ع) که از مسجد به عنوان مرکز یافتن برادرانی که انسان را در مسیر الله یاری می‌دهند یاد نموده بودند و در روایات دیگری نیز بر این امر تأکید شده است. (من لا یحضره الفقیه، ج 1، باب فضل المساجد و حرمت، ص 237-713).
رسول اکرم(ص):«إِذَا رَأَیتُمُ الرَّجُلَ یعْتَادُ الْمَسَاجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالْإِیمَانِ لِأَنَّ اللَّهَ یقُولُ إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّه»
«هنگامی که دیدید مردی بر رفت و آمد به مسجد مداومت می‌کند وی را مؤمن بدانید.» خداوند متعال می‌فرماید: تنها آنان که ایمان به خداوند دارند مساجد خدا را آباد می‌کنند». ( مستدرک الوسائل، ج 3، ص 362، باب 3، روایت 18)