پرخاشگری و درمان آن

نويسنده: حميد صالحی

پرخاشگری به عنوان يک رفتار اجتماعی از نظر روان شناسان و روانکاوان مورد توجه قرار گرفته است. از نظر آنان می توان دو علت اصلی برای اين پديده و رفتار بيان کرد. برخی آن را برخاسته از تمايلات ذاتی انسان و برخی ديگر ريشه آن را اجتماعی دانسته اند. گروه نخست بر اين باور است که پرخاشگری در انسان ذاتی و غريزی است و به عنوان يک نياز طبيعی می‌بايست پذيرفته و در حد نياز ارضا شود و به نوعی نيز کنترل و مهار گردد. اين ديدگاه، احتمال تغيير را هيچ و يا بسيار ضعيف و کم دانسته و روش های اخلاقی و يا قانونی را برای بازسازی رفتار نه تنها نادرست بلکه ضدانسانی تلقی می کند؛ زيرا موجب می شود تا بخشی از غريزه انسانی سرکوب شود که در نتيجه آن آثار و پيامدهايی را در شخصيت فردی و جمعی به جا خواهد گذاشت. به اين معنا که سرکوب غريزه نه تنها نادرست بلکه باعث سرباز شدن آن از جاهای ديگر و در نتيجه تخريب خطرناک تر می شود. سرباز کردن يک زخم و عفونت سرخوردگی به مراتب بيشتر از آزاد گذاشتن و پذيرش تأثيرات طبيعی است.

در مقابل اين گروه، برخی از روان شناسان، پرخاشگری را نه امری فطری و غريزی و يا ذاتی بلکه متأثر از عوامل اجتماعی دانسته و قابل بازسازی از طريق روش های اخلاقی و قانونی دانسته و بر تغيير آن پافشاری و اصرار دارند؛ از اين رو آنان پديده درگيری و جنگ در انسان ها را نتيجه اجتماعی شدن آنان قلمداد می کنند.

پرخاشگری برخاسته از قوه غضبيه

انسان دارای سه قوه اساسی قوه شهويه، غضبيه و عاقله است. هر يک از اين سه قوه نقش اساسی در شخصيت انسان و بقا و کمال او دارند. شهرت موجب می شود تا انسان بخورد و بياشامد و از نظر جسمی رشد کند و شرايط را برای بقای نسلی فراهم آورد. قوه غضب به انسان اين امکان را می دهد تا در برابر فشارهای بيرونی و حملات دشمنان طبيعی و غيرطبيعی از خود دفاع کند و امنيت خويش را برای بقا تضمين کند.

اما اگر هر دو قوه پيشين تحت مديريت عقل قرار نگيرد می تواند موجب آسيب جدی به انسان و کمالات انسانی شود. از اين رو در اسلام راه هايی برای مديريت آنچه که به عنوان هواهای نفسانی بيان می شود، ارائه شده است. هواهای نفسانی به معنای تسلط دو قوه نخست بر جان آدمی و رفتارهای فجور آميز است. اما اگر دو قوه تحت مديريت قوه عاقله درآيد از آن به تقوا ياد می شود (شمس، آيات 7 تا 10).

پرخاشگری چنانکه تعريف شده، نوعی خروج قوه غضب از جاده اعتدال و مديريت عقل است. از اين رو به عنوان يک نابهنجار شناخته شده و با آن مقابله می شود.

درمان پرخاشگری در اسلام

آموزه های اسلام، آموزه های کنترل، هدايت، مهار و تعديل گر هستند؛ يعنی به انسان در سه حوزه عقايد، اخلاق و عباديات (نمادهای تعديل گر در حوزه عمل) کمک می کنند تا افزون بر شناخت خود و هستی، مهار و هدايت قوای نفسانی را در اختيار گرفته و غرايز را بر پايه آموزه های وحيانی تعديل کند و در مسير تکاملی درست قرار دهد.

خشونت و پرخاشگری به معنای خروج از دايره اعتدال، امری ناپسند است که ريشه آن می تواند خواسته های افراطی و دنياگرائی يعنی همان هواهای نفسانی باشد. (آل عمران، آيه 14) همين هواهای نفسانی، انسان را به سمت و سوی جنگ و خشونت سوق می دهد (نساء، آيه 94).

بنابراين، برای درمان پرخاشگری می بايست افراد را به سوی عقل گرايی و اعتدال سوق داد و به گونه ای عمل کرد که شخص بتواند قوای شهوانی و غضبی خود را تحت کنترل درآورد.

تقويت صبر و افزايش سطح آستانه تحمل، می تواند مهم ترين عامل در کاهش پرخاشگری باشد. از آنجا که بی صبری علل و عوامل متعددی دارد که از مهم ترين آنها عدم شناخت است، شناخت می تواند در کاهش پرخاشگری و افزايش آستانه تحمل افراد مفيد باشد.

می دانيم که وقتی انسان از حکمت عمل و کاری اطلاع نداشته باشد، از انجام آن امتناع کرده يا خسته شده و آن را رها می کند. اما اگر از حکمت و هدف کاری آگاهی و شناخت داشته باشد همين شناخت، انگيزه ای برای انجام و تداوم عمل و صبر و شکيبايی برای رسيدن به آن هدف است. از همين رو خداوند در آيات قرآن در بسياری از موارد پس از بيان احکام تکليفی، اهداف و حکمت های آن را نيز بيان می کند. به عنوان نمونه در بيان حکمت روزه دست يابی به تقوا و صبر (بقره، آيه 183؛ بقره، آيات 45 و 153 و روايات تفسيری) و در بيان حکمت قربانی در حج و تقوا و نيل به تقرب الهی (حج، آيه 37) اشاره می کند تا انگيزه انجام عمل نماز و روزه و قربانی در شخص ايجاد يا تقويت شود و صبر و شکيبايی در انجام آن پديد آيد.

بنابراين، ايجاد صبر زيبا در انجام کاری و مديريت نفس، از طريق آگاهی بخشی و شناخت، امکان پذير است و اين گونه می توان آستانه تحمل شخص را افزايش داد.

با توجه به اينکه بسياری از امور دنيا بر ما پوشيده و به تعبير قرآن غيب است، همين امر می تواند موجب شود تا ما نسبت به مشکلات و مصيبت ها و علل و انگيزه های ايجادی و بقايی آن دچار شک و ترديد شويم و آستانه تحمل ما به شدت کاهش يابد. اينجاست که آموزه های اسلامی، يک نوع شناخت کلی به انسان می دهد تا بتواند آستانه تحمل خود را افزايش دهد و به سرعت غضبناک نشود. تأکيد بر ربوبيت و حکمت الهی در آيات قرآن از آن روست که انسان بداند که خداوند حکيم و فرزانه ای همه امور از ريز و درشت را مديريت می‌کند و هيچ چيزی در جهان بيرون از دايره حکمت و قدرت و ربوبيت او نيست. انسان وقتی بداند که خداوند حکيم به حکمت و هدفی مشکل و مصيبتی را ايجاد کرده است و انسان را در آزمايشی افکنده است (عنکبوت، آيه 2) در آن صورت آستانه تحمل وی افزايش يافته و صبر و شکيبايی پيشه می کند، چرا که می داند هيچ بدی و ضرر و مصيبتی نيست که بی حکمت باشد و در پس هر ضرری، سود دوچندانی برای اوست. (انشراح، آيات 5 و 6)

پس ريشه بسياری از پرخاشگری ها، خروج از اعتدال و مديريت عقل است. اما بايد توجه داشت که عوامل ديگری چون بی حوصلگی، کم ظرفيتی، ضعف و ناتوانی مزاج، عدم اعتماد به نفس و خودکم بينی، حساسيت های افراطی، منفی بافی و بدگمانی، همانند سازی و تقليد از ديگران و مانند آن نيز می تواند نقش مهمی در پرخاشگری داشته باشد. بنابراين لازم است با ريشه يابی علل و عوامل پرخاشگری در فرد به راه های درمان آن پرداخت. اسلام برای درمان همه اينها راه هايی را مشخص کرده است که بيان همه آنها بيرون از حوصله اين مقاله است.

در اسلام برای مديريت قوه غضب و خشم و تحت کنترل در آوردن آن و حاکميت عقل و اعتدال، راه های چندی بيان شده است. از جمله اين راهکارها، تقويت باورها و ايمان شخص به ربوبيت و حکمت و قدرت الهی، بيان اذکار خاص برای تقويت اين روحيه است؛ چرا که ذکر الهی آرامش بخش و اطمينان بخش است. (رعد، آيه 28) و همچنين اعمالی چون روزه گرفتن (بقره، آيه 45) و مانند آن است.

اذکاری چون استغفرالله ربی و اتوب اليه، لاحول و لاقوه الابالله العلی العظيم، و خواندن سوره های معوذتين (فلق و ناس) می تواند در افزايش صبر و آستانه تحمل و رهايی از خشونت و پرخاشگری مؤثر باشد.

حضرت علی(ع) در بيان درمان خشم و پرخاشگری می فرمايد: «خشم خود را با سکوت و هوای نفس را با خرد درمان کنيد.» (مجموعه ورام، ص 122؛ شرح غررالحکم، ج 4، ص 24)

روزنامه كيهان، شماره 21565 به تاريخ 30/11/95، صفحه 8 (معارف)