پرسش و پاسخ: مفهوم و موارد استعمال فتنه

پرسش:

مفهوم فتنه چيست و در چه مواردي در قرآن کريم استعمال شده است؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به اين سوال ضمن تاکيد بر اينکه آزمايش و امتحان انسان يک سنت الهي و همگاني است و تاثير بسزايي در سعادت، شقاوت، پاداش و کيفر انسان ها دارد به موارد استعمال فتنه در قرآن کريم شامل: آزمايش، شرک، مال و فرزند، کفر، بزه، عذاب کردن، کشتن و سوختن اشاره کرديم. اينک در بخش پاياني دنباله مطلب را پي می‌گيريم.

9- گمراه شدن: «کسي را که خدا (بر اثر گناهان پي در پي او) بخواهد مجازات کند، قادر به دفاع از او نيستي آنها کساني هستند که خدا نخواسته دلهايشان را پاک کند در دنيا رسوايي، و در آخرت مجازات بزرگي نصيبشان خواهد شد. (مائده ۴۱)، «هرگز نمي توانيد کسي را (با آن) فريب دهيد». (صافات ۱۶۲)

10- برگردانيدن: «و از آنها بر حذر باش، مبادا تو را از بعض احکامي که خدا بر تو نازل کرده، منحرف سازند!» (مائده ۴۹)

11- ديوانه شدن: «که کدام يک از شما مجنونند»! (قلم ۶)

12- لغزانيدن: (بني اسرائيل ۷۳)

13- عبرت: «گفتند: «تنها بر خدا توکل داريم پروردگارا! ما را مورد شکنجه گروه ستمگر قرار مده!» (يونس ۸۵)، «پروردگارا! ما را مايه گمراهي کافران قرار مده، و ما را ببخش، اي پروردگار ما که تو عزيز و حکيمي!» (ممتحنه ۵)

14- عذر: «سپس پاسخ و عذر آنها، چيزي جز اين نيست که مي گويند: «به خداوندي که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبوديم!» (انعام ۲۳)

بلا در قرآن به سه معنا آمده است:

1. آزمايش؛ «اين مسلّماً همان امتحان آشکار است!» (صافات ۱۰۶)
2. نعمت؛ «و در اينها، آزمايش بزرگي از طرف پروردگارتان براي شما بود.» (بقره ۴۹)
3. محنت؛ «و آنها را با نيکي ها و بدي ها آزموديم» (اعراف ۱۶۸) «و شما را با بديها و خوبيها آزمايش مي کنيم» (انبياء ۳۵)

بنابراين «فتنه» عبارت است از سلسله تدابير و اقداماتي است که به منظور ايجاد تفرقه و نفاق ميان دو فرد و يا اجتماع انجام مي شود. بر اين اساس مي توان اقدامات داخلي و خارجي در راستاي به هم زدن وحدت ديني و ملي افراد جامعه را «فتنه» ناميد که به آشوبگري و تخريب مي انجامد.

فتنه در زبان فارسي به معناي امتحان کردن، آزمودن، گمراه کردن، ضلالت، اختلاف ميان مردم، آشوب، محنت و عذاب است.

1- در روض الجنان، فتنه اين گونه معنا شده است: «اصل فتنه» امتحان باشد و آزمايش و آن بليت [بلاهايي] که باطن آدمي به آن پيدا شود را فتنه خوانده و خصلتي و حالتي که به پديد آمدن آن، مردمان به يکديگر ظلم کنند.

2- علاوه بر اين، اصل واژه فتنه به معناي گداختن طلا در آتش به منظور جدا کردن خالصی‌ها و ناخالصی‌هاست.

3- اين واژه در قرآن نيز داراي معاني متعدد است که مي توان به پنج عنوان آزمايش؛ عذاب و يا اسباب عذاب؛ ايجاد فساد و نفاق؛ بلاو شرک به خدا را در قرآن اشاره کرد. در تمامي موارد کاربرد فتنه در قرآن، به ويژه در آن جا که متضمن معني آزمايش است، معناي گداخته شدن طلا به منظور جدا شدن خوبي آن از ناخوبي به نحوي گنجانده شده است. از سوي ديگر گاهي فتنه در قرآن در جايگاهي استعمال مي شود که به فعل صادره از سوي خداوند نسبت داده شده و در اين موارد داراي حکمت و تدبير الهي است و معمولاً با معناي «آزمايش» (عنکبوت ۳) همراه است. در مواردي فتنه به اعمال بندگان نسبت داده شده که مورد مذمت پروردگار است. در قرآن مجيد هرجا که درباره بشر آمده مراد فتنه مذموم و آزمايش ناهنجار است.

روزنامه كيهان، شماره 21156 به تاريخ 22/6/94، صفحه 6 (معارف)