چشم چرانی خيانت چشم ها و بيماری روانی

نويسنده: مصطفی نيك منش

چشم چرانی يکی از بيماری ها و آفات شايع در جامعه ما به شمار می رود. بسياری از بانوان از هيزی چشم های برخی مردان شکوه و ناله می کنند و از نگاه های هوس آلود آنان آزار می‌بينند. نويسنده در مطلب حاضر به واکاوی اين بيماری روانی و پيامدهای آن و راه های درمان اين معضل اجتماعی پرداخته است.

چشم چرانی انحراف جنسی و خيانت چشم

يکی از توانايی های انسان ديدن است. چشم به انسان اين امکان را می دهد تا پيرامون خويش را ببيند و بصيرت و آگاهی ديداری پيدا کند. از اين رو چشم در کنار گوش به عنوان دو ابزار شناختی مهم بشر معرفی شده است؛ زيرا معرفت و علم حسی انسان نسبت به خارج و محيط اطرافش از طريق اين دو حواس به قلب به عنوان قوه مدرکه انتقال می يابد.

در آموزه های قرآنی واژه عين به معنای چشم، با عناوينی چون نظر به معنای نگاه و نگريستن، روايت به معنای ديدن و بصر به معنای بينايی و آگاهی به کار رفته است ولی بايد توجه داشت که هر يک از اين عناوين هر چند در کليت با هم اشتراک دارند، اما تفاوت های لطيفی ميان آنها وجود دارد.

واژه نظر در فرهنگ زبان عربی به نگاه کردن و نگريستن اختياری و ارادی همراه با توجه به دقت اطلاق می شود؛ در حالی که رؤيت به معنای ديدن غيراختياری است. در تحقق مفهومی نظر و نگاه، «توجه و دقت» شرط است و اين نيازمند اراده ناظر برای نگريستن چيزی است که به آن نگاه می کند. اين نوع از مشاهده، به سبب همين ارادی و اختياری بودن، احکام و آثار خاصی دارد که بخشی از آموزه های تکليفی قرآن و اسلام به مسئله نگاه کردن اختصاص يافته است. البته انسان ممکن است به چيزی نظر کند ولی آن را نبيند و رؤيت نکند. از اين رو گفته می شود: نظرت الهلال و لم اره؛ به هلال ماه نگريستم؛ ولی آن را نديدم. البته بصر ناظر به بينايی همراه با ادراک و عقلانيت است. همچنين بصيرت، با نوعی شهود، بريدن از امور مادی و کلی نگری، دورنگری، بينش و دانش خاص و عقلانی همراه است (نگاه کنيد: طه، آيه96؛ آل عمران، آيه13؛ انعام، آيه 1‍03؛ حج، آيه46) از همين رو به صاحبان خردورزی و عقلانيت، اولی‌الابصار می گويند. (آل عمران، آيه13؛ نور، آيه44)

در آيات قرآن، واژه چشم چرانی به کار نرفته است، ولی از خيانت چشم (خائنه الاعين) سخن به ميان آمده، چنانکه می فرمايد: يعلم خائنه الاعين و ما تخفي الصدور؛ خدا خيانت چشم ها و نگاه های دزدانه و آنچه را که دلها نهان می دارند، می داند. (غافر، آيه19) پس بايد گفت چشم چرانی از جمله رفتارهای خيانت آميز چشمان است که بايد انسان از آن پرهيز کند؛ زيرا اگرچه ديگران متوجه اين خيانت چشم ها نيستند، ولی خداوند از آن آگاه است و نسبت به آن واکنش نشان می دهد و شخص را در دنيا و آخرت مجازات می کند.

از نظر قرآن، خيانت چشم ها، يک انحراف جنسی است که بايد درمان شود. واژه فارسی چشم چرانی، به معنای چريدن چشم است و در اصطلاح، خيره چشمی و هرزه‌نگاهی، هيزنگری، نگاه کردن از روی لذت به چهره خوبرويان و زيبارويان و نظربازی است. (نگاه کنيد: لغت نامه دهخدا، ج5، ص7147، «چشم چرانی».)

در کاربردهای عرف فارسی، مقصود از چشم چرانی، نگاه شهوت آميز به نامحرم و نيز نگاهی است که انسان را در معرض خطر وقوع در حرام نسبت به نامحرم قرار می دهد. در آيات قرآن با واژگانی چون «غض» و مشتقات آن و نيز تعبيرهايی مانند «خائنه الاعين»، درباره چشم‌چرانی مطالب و احکامی بيان شده است. برخی مفسران «خائنه الاعين» در آيه 91 سوره غافر را به چشم چرانی و نگاه دزدانه به نامحرم تفسير کرده اند (التفسير المنير، ج24، ص99)؛ زيرا حرکات مخفی و دزدانه چشم برای بهره گيری و التذاذ موجب می شود تا انسان از مسير امانت الهی دور شود و ابزارهای رشدی را در مسير نادرست به کار گيرد. از آنجا که خداوند مالک اعضا و جوارح است و اين ابزارهای شناختی در اختيار بشر قرار گرفته تا خداشناسی و هستی‌شناسی داشته باشد، ولی شخص با بهره گيری نادرست از اين ابزارها در حقيقت در امانت خيانت می کند. از اين رو چشم چرانی از مصاديق خيانت چشمان شمرده می شود.

يکی ديگر از فرمان های الهی «غض بصر» به معنای چشم فروهشتن است که خداوند درباره نگاه بيان کرده و از مؤمنان خواسته تا در برابر نامحرمان از مرد و زن چشم فرو گيرند و در ديگران به صورت خيره، هيز و تيز و مستقيم نگاه نکنند. (نور، آيه 30)

پس چشم چران کسی است که از نگاه کردن به چهره و اندام ظاهر و پوشيده زنان يا نوجوانان، لذت بصری می برد. اين چشم چرانی ممکن است به انحراف ديگر جنسی، چون خود ارضائی نيز کشيده شود. البته اين انحراف و معضل اجتماعی منحصر به جنس مرد نيست، بلکه در ميان مردان و زنان در حالت ها و روش های گوناگونی ديده می شود، از اين رو خداوند غض‌البصر را برای مردان و زنان به عنوان يک واجب مطرح کرده است.

آثار و پيامدهای چشم چرانی

برای چشم چرانی دوگونه از آثار روانی و جسمی بيان شده است. چشم چرانی از ديدگاه روانشناسان، يک بيماری انحرافی روانی محسوب می شود. هنگامی که اين پديده روحی در شخص به وجود می آيد کم کم اين بيماری به صورت يک بيماری دائمی و هميشگی درمی آيد، چنانکه با نگاه کردن و چشم چرانی يک لحظه و يا چندين ساعت، نفس و چشمهايش سير نخواهد شد و رفته رفته منجر به يک بيماری مزمن روحی روانی می شود به نحوی که از تماشا کردن چهره و اعضاء و جوارح ديگران لذت می برد و اين به اثبات رسيده و همگان متوجه می‌شوند. هنگامی که در وجود شخص حياء و غيرت نباشد به انجام هر کاری دست می زند و شخص چشم چران فاقد ايمان و حياء است و چشمانش سيری ندارند و تا به مقصد نهايی خود نرسد آرام و قرار ندارد و مانند گرگی گرسنه است که از نگاه کردن به گوسفندان چيزی عايدش نمی شود مگر با دريدن و پاره کردن گوسفندان و اين بيماری در جامعه کنونی ما به وفور مشاهده می شود. شروع آن از نگاه کردن های عميق و تيز و هيز به اطرافيان و رهگذران است و وقتی به مرحله شديدتر می رسد، به صورت يک بيماری مزمن درمی آيد.

اگر چه مناظر شهوت انگيز مصاديق متعدد و فراوانی دارند و ديدن بدن نامحرم، ديدن انواع عکس ها، تصاوير تحريک کننده ماهواره ای و اينترنتی و... را دربر می گيرد، اما به لحاظ اينکه مردان بيشتر از زنان نسبت به مناظر شهوت انگيز حساس هستند، بنابراين روی سخن در اينجا بيشتر با مردان و پسران جوان خواهد بود.

به طور کلی چشم دروازه ورود تصورات و انديشه ها به وجود انسان است. در اکثر موارد ما ابتدا چيزی را می بينيم و سپس درباره آن می انديشيم و در ذهن آن را پردازش می کنيم. از اين رو نگاه، مواد اوليه و مصالح لازم تصور و تخيل را فراهم می کند؛ لذا اگر نگاه ما شهوانی و نامشروع باشد بدون شک زمينه ساز افکار خطرناک و دردهای روحی و روانی خواهد بود.

افرادی که چشم های هرزه دارند هميشه دستخوش رنج های روحی و دردهای درونی بی‌شماری می شوند که همه آن محصول نگاه های نامشروع و نظربازی های آنهاست. چشم‌چرانی که خود در واقع نوعی از انحراف های اخلاقی و جنسی است، به تعبير روايات اسلامی يک نوع زنا محسوب می شود. چشم چرانی افزون بر تأثيرات روحی و روانی فراوان مهم ترين تأثير آن به تعبير روايات؛ حسرت و اندوه و گرفتاری در دام فساد و منکرات جنسی است و دارای عوارض مادی و منشأ بيماری های جسمانی زيادی نيز می باشد که برخی از آنها عبارتند از دشواری تنفس، درد اطراف قلب، ضعف و خستگی عمومی و دائمی بدن و تپش قلب. حسرت و اندوه طولانی، از پيامدها و آثار روحی و روانی اين انحراف جنسی است. امام صادق(ع) می فرمايند: نگاه شهوت آلود، تيری مسموم از تيرهای شيطان است و چه بسا نگاه شهوت آلودی که حسرتی طولانی بر جای می گذارد. اميرمؤمنان علی(ع) نيز در اين باره می‌فرمايند: هر فردی که چشم خود را آزاد بگذارد و به هر چيزی نگاه کند، حزن و اندوهش زياد می شود. نيز می فرمايند: بسا نهال هوسی که از نيم نگاهی کاشته می شود. (بحارالانوار، ج101، ص40)

براساس روايات، انحراف و هلاکت از ديگر پيامدهای آن است. خداوند متعال در حديثی قدسی درباره چشم چرانی می فرمايند: نگاه اول تصادفی مال توست، ولی نگاه دوم ضرر و زيان توست و نگاه سوم باعث انحراف و هلاکت توست. (من لايحضره الفقيه، ج3، ص474، ح4658)

رويش فسق و دوری از مسير هدايت نيز از ديگر پيامدهای انحراف چشم چرانی است. نقل شده است که حضرت عيسی(ع) به حواريون فرمودند: از نگاه کردن به دختران اجتناب کنيد زيرا نگاه، بذر شهوت و تمايلات جنسی است و باعث رويش فسق در وجود انسان می شود. چه بسا انسان با چشم چرانی و نگاه به زنان و دختران، آنچنان اسير شهوت شود که از دين خدا و مسير هدايت خارج گردد و تمام هم و غمش ارضاء غريزه اش شود و جز به شهوت و اطفا آن به چيز ديگري نينديشد.

حکم نگاه در اسلام

چنانکه گفته شد، نظر و نگاه، نوعی ديدن ارادی و اختياری همراه با دقت و توجه است. بصر نيز به معنای بينايی امری ارادی و اختياری و در راستای کسب دانش و علم و شهود است. در اسلام به سبب آنکه اين نوع از ديدن، امری ارادی و اختياری است در حوزه تکليف قرار می گيرد و احکامی چون حرمت و کراهت برای آن بيان شده است.

به اين معنا که شخص می بايست در نگاه کردن متوجه اين معنا باشد که برخی از نگاه ها حرام و برخی ديگر مکروه است چنانکه خداوند در آيه 19 سوره غافر از نگاه خائنانه سخن به ميان می آورد. اين نگاه، نگاهی است که شخص زيرچشمی به قصد تلذذ يا جاسوسی و تجسس در زندگی مردم و حرکات و سکنات ديگران انجام می دهد.

از امام صادق(ع) پرسيده شد که مراد از خيانت چشمان چيست؟ آن حضرت پاسخ داد: آيا نديده ای که شخصی به چيزی نگاه می کند که گويا نگاه نمی کند. اين همان خيانت چشم‌هاست. (تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 517، حديث 33)

خداوند در همين آيه به انسان ها هشدار می دهد که از نگاه خيانت آميز پرهيز کنند؛ چرا که اگر ديگران از اين نگاه زيرچشمی خيانت آميز شما آگاه نشوند، خداوند بدان آگاه است و از شما در قيامت بازخواست خواهد کرد. پس نگاه زيرچشمی خيانت آميز، از مصاديق نگاه های حرام است و بر انسان است که از اين نوع ديدن اجتناب کند و اهل تقوا باشد.

يکي از مأموريت های پيامبر(ص) اين بود که به مؤمنان فرمان دهد تا مراقب چشمان خويش باشند و از نگاه هرزه و هيز اجتناب کنند. (نور، آيه 30) خداوند در اين آيه «يغضوا» را مترتب بر «قل» کرده است. علامه طباطبايی در ذيل آيه می فرمايد: از اين ترکيب روشن می شود که منظور از «قل» امر است، يعنی امر کن به اجتناب از چشم چرانی که اگر امر کردی، آنان نيز اجتناب خواهند کرد. (الميزان، ج 15، ص 110-111)

از نظر آموزه های قرآن، نگاه خيانت بار و چشم چرانی حرام است و بر زنان و مردان است که از چشم چرانی پرهيز کنند. (نور، آيات 30 و 31) خداوند در همين آيات و نيز آيات 17 تا 19 سوره غافر چشم چران را تهديد به مجازات می کند. بنابراين پرهيز از چشم چرانی وظيفه و تکليف هر زن و مرد مسلمان و مؤمنی است.

همچنين هر مقدمه ای که موجب می شود تا انسان به گناه چشم چرانی گرفتار شود، بايد از آن پرهيز کرد. از اين رو خداوند مثلاً از رودررو شدن با زنان پرهيز می دهد؛ چرا که زمينه ساز پيدايش چشم چرانی در جامعه است. (احزاب، آيه 53)

از طرفی رعايت حجاب و حيا و عفت لازم و بايسته است؛ چرا که بی حجابی و يا بدحجابی، خود زمينه ساز ارتکاب اين گناه است و مؤمن می بايست از آن اجتناب ورزد. (احزاب، آيه 59؛ نور، آيه 31)

خداوند در آياتی از جمله 30 و 31 سوره نور از بيماردلانی سخن به ميان می آورد که نگاه‌هايی پيگير به نامحرمان دارند. به اين معنا که چشمشان دنبال کاوش نامحرمان است. خيره شدن در زن نامحرم از مصاديق اين نگاه های حرام است.

در روايت است که در زمان پيغمبر مردی متوجه زن نامحرمی می شود و چنان به او خيره شده و مجذوب وی می شود که سرش به چيزی می خورد و خون آلود می شود. (الميزان، ج 15، ص 16 و نيز تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 588، حديث 93) از اين رو خداوند به مردم دستور می دهد تا چشم فرو هشته و از نگاه کردن و دقت ورزيدن در صورت نامحرم از مرد و زن اجتناب کنند؛ چرا که غض البصر به معنای چشم فروهشتن و کاستن از نگاه است. اين مسئله اختصاص به ديدن ندارد و انسان می بايست از صدای نامحرم نيز خود را بپوشاند و به گونه ای دقت و استماع نکند که تحريک شود؛ چرا که استماع و دقت در برخی از صداها، خود عامل تحريک جنسی است و قلب را گمراه می سازد و به تشويش می افکند. از اين رو راغب اصفهانی در فرهنگ قرآنی خويش غض را به معنای کاستن از نگاه و صوت دانسته است. (مفردات الفاظ قرآن کريم، ص 607)

از ديگر احکام نگاه و نگريستن، حرمت نگريستن به عورت ديگران است. بر هر مرد و زنی واجب است تا عورت خويش را بپوشاند و در اين ميان بر ديگران است که از ديدن عورت ديگری خودداری کند. به اين معنا که حرام است مرد به زن يا زن به مرد يا همجنس به همجنس، به عورت يکديگر نگاه کنند.

علامه طباطبائی می فرمايد: از مقابله «يغضوا من ابصارهم» و «يحفظوا فروجهم» در آيه 30 سوره نور به دست می آيد که وظيفه هر کسی آن است تا عورت خويش را حفظ کند و آن را از ديگری بپوشاند تا قابل ديدن و نگاه کردن نباشد. (الميزان، ج 15، ص 111)

امام صادق(ع) درباره اين آيه می فرمايد: هر چيزی که در قرآن درباره حفظ فرج آمده، مراد حفظ آن از زنا است، مگر در اين آيه که مقصود حفظ آن عورت از نگاه ديگران است. (کافی، ج 1، ص 35، حديث 1)

يکی از مسئوليت های انسان و چشم، مسئوليت در برابر نگاه و حرکات از جمله حرکات خيانت بار است.

بر انسان است که مواظب چشمان خويش باشد؛ چرا که نگاه يکی از دريچه های هفتگانه آدمی به سوی گناه و دوزخ است (حجر، آيه 44)، چنانکه نگاه دريچه ای به سوی کمال نيز می‌باشد و آدمی با نگاه تأمل انگيز و دقيق خود می تواند بسياری از حقايق هستی را کسب کرده و از آن برای کمال خود و رسيدن به ربوبيت و خلافت بهره گيرد.

امام علی(ع) به نقش کمالی نگاه های دقيق و تأمل برانگيز مؤمنان به هستی اشاره می‌کند و می فرمايد: ان المؤمن اذا نظر اعتبر... والمنافق اذا نظر لها، نگاه مؤمن عبرت آميز و نگاه منافق سرگرمی است. (تحف العقول، ص 212)

راه های درمان انحراف چشم چرانی

با توجه به آنچه بيان شد، برای درمان انحراف جنسی چشم چرانی که منجر به بيماری ها و اختلالات روانی جنسی ديگر چون استمنا و زنا و لواط می شود، می توان راهکارهائی ارائه داد که برخی از آنها عبارتند از:

1- توجه به عظمت و جلال الهی: يکی از راه های درمان انحراف چشم چرانی، توجه به عظمت و جلال الهی است. شخص وقتی آگاه باشد که خداوند همان گونه که رحمان و رحيم است، جبار و منتقم است، خواهد دانست که نبايد به امهال و استدراج خداوند دل بست؛ زيرا اين مهلت دادن ها زمينه ساز غضب و خشم الهی است. خداوند جمال وقتی غضبان شود، در صورت جلالی تجلی می کند و به شدت از شخص انتقام می گيرد و او را مجازات می کند. بنابراين، برای رهايی از هر بيماری از جمله خيانت چشم ها و چشم چرانی بايد شخص را متوجه جلال و جبروت و عظمت الهی کرد و او را از آن بيم داد. امام صادق(ع) در اين باره فرموده است: هيچ کس به چيزی چنگ نزد، مانند چنگ زدن به چشم پوشی از حرام؛ زيرا، چشمی از محارم الهی دوری نمی جويد مگر اينکه پيش از آن قلبش شاهد عظمت و جلال شود. (مصباح الشريعه، ص 28)

2- توجه به حاکميت و سلطه الهی: از ديگر روشها برای درمان بيماری ها و انحرافات از جمله انحرافات جنسی و چشم چرانی، آگاهی بخشی به افراد درباره حاکميت و سلطه الهی بر هستی از جمله چشم و گوش افراد است.

خداوند در آيه 19 سوره غافر به آگاهی خداوند نسبت به اين خيانت خبر می دهد تا سلطه و حاکميت خويش را به شخص اعلام کند و به او بفهماند که اين انحراف جنسی هرگز دور از محضر خدا نيست و خداوند آن را می بيند، هرچند که ديگران از آن آگاهی و اطلاعی نداشته باشند. اگر شخص بداند در محضر خداست و سلطه خداوند او را در بر دارد، موجب خشيت و ترک گناه و رهايی از اين انحراف جنسی می شود. از اميرمؤمنان امام علی(ع) سؤال شد: از چه راهی به کنترل چشمان خود کمک بگيريم؟ آن حضرت(ع) فرمود: با آرميدن در زير سلطه خداوند که بر پوشيده های پنهانی های شما آگاه هست. چشم، جاسوس دل و پيام رسان عقل است. پس چشم خود را از آنچه که با دينت سازگار نيست، دلت از آن ناخشنود است و عقلت آن را نمی پسندد، بپوشان. (بحارالانوار، ج 101، ص 41)

3- توجه به انحرافات پيامدی: گاه شخص گمان می کند که مثلاً چشم چرانی يک انحراف روانی است که تأثير کم مزاحمتی برای ديگران دارد و اين چشم چرانی خيلی کم اهميت تر از بی حجابی، زنا و هم جنس بازی و مانند آنهاست؛ در حالی که بايد توجه داشت که چشم‌چرانی خود عامل و بسترساز بسياری از انحرافات جنسی ديگر است. از اين رو، قرآن چشم چرانی را مقدمه فحشاء و انواع فسادهای جنسی ديگر می داند. (نور، آيات 360 و 31) در آيه شريفه، حکم حرمت چشم چرانی و نگاه به نامحرمان بيان شده است. از امام صادق(ع) نقل شده که مقصود از هر آيه در قرآن که «حفظ فروج» دارد، حفظ از زنان است؛ جز همين آيه که منظور، حفظ از نظر و چشم چرانی است. (تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 588، ح 91)

4. راهکار تشويقی: از جمله راهکارها برای درمان بيماری و انحراف جنسی چشم چرانی، تشويق است که در همه جا از جمله اينجا کاربرد دارد. امام جعفر صادق(ص) در اين باره می‌فرمايد: هر کس نگاهش به زنی بيفتد، آنگاه چشمش را به بالا بيندازد يا چشم خود را بر هم گذارد، (پس از آن) ديده اش را باز نکند، مگر اينکه خداوند حورالعينی را به همسری او درآورد. (مکارم الاخلاق، ص 271.) پيامبر(ص) نيز فرموده است: نگاه حرام تيری از تيرهای ابليس است. پس هرکس اين نگاه (حرام) را به خاطر ترس از خداوند ترک کند، خداوند به او ايمانی عطا کند که لذتش را در قلبش احساس نمايد. (جامع الاخبار، ص 243).

۵. توبه: توبه يک راه درمانی و رفتار درمانی است که در آموزه های اسلامی بر آن تأکيد شده است. شخص منحرف بايد توبه و استغفار کند تا زمينه درمان فراهم آيد. پيامبر(ص) فرموده است: هرکس چشمانش را از حرام پر کند، خداوند در روز قيامت ديده اش را پر از آتش کند مگر اينکه توبه کند، بازگشت نمايد. (امالی صدوق، ص 429)

۶. ازدواج در جوانی: انسان پيش از آنکه گرفتار انحرافات جنسی از جمله چشم چرانی شود، بايد ازدواج کند و بر والدين و دولت اسلامی است تا مقدمات آن را فراهم آورد. (نور، آيه 32) در حقيقت خداوند در همين آيات نور که به مسئله چشم چرانی اشاره کرده راه درمان آن را با اصل ازدواج نيز مشخص کرده است. پيامبر اکرم(ص) فرموده اند: ای گروه جوانان! هر کدام از شما اگر توانايی داريد، ازدواج کنيد؛ زيرا ازدواج چشمانتان را از لغزش و خطا می پوشاند و غريزه جنسی را از کجروی و انحراف باز می دارد؛ و هر که توانايی ازدواج را ندارد روزه بگيرد؛ زيرا که روزه برای او سپر است.

۷. شناخت خويش: گام نخست برای مهار نفس از انحرافات به شناخت نفس بستگی دارد. بی گمان دانستن توانايی ها و ضعف های نفس با شناخت دقيق از حقيقت نفس می تواند به آدمی کمک کند تا به درستی از نقاط قوت و ضعف بهره گيرد و مديريت را به حوزه وجه اللهی نفس واگذار کند که از آن به عقل و فطرت و قلب سليم نيز ياد می شود.

امام علی(ع) گام نخست در مجاهدت و تزکيه نفس را شناخت حقيقت نفس می داند و می فرمايد: من عرف نفسه جاهدها، من جهل نفسه اهملها؛ هر که نفس خود را شناخت، به جهاد با آن برخاست و هر که آن را نشناخت، به حال خود رهايش ساخت. (غرر الحکم، ح 7855 و 7856 - منتخب ميزان الحکمه، ص 364)

۸. مبارزه منفی با خواهش های نفس: در آيات و روايات اسلامی اين نکته مورد توجه است که برای مهار نفس می بايست هر آن چيزی که از شهوات دوست می دارد و بيشتر بدان گرايش دارد، از دسترس او دور نگه داشت. اگر به مال و منال دنيا گرايش دارد بايد با انفاق و صدقه و احسان، او را به سوی تزکيه نفس سوق داد (ليل، آيات 17 و 18) و اگر از ايمان و طهارت و بندگی خدا فرار می کند، نفس را به فراگيری معارف اسلامی و احکام دين و انجام آن وادار کرد. (آل عمران، آيه 164؛ جمعه، آيه 2؛ واقعه، آيات 77 و 79) اگر گرايش به آلودگی دارد او را به طهارت سوق داد (واقعه، آيات 77 و 79؛ اعلی، آيه 14) و اگر به چشم چرانی عادت کرده است، بايد او را وادار کرد تا غض بصر کند و چشم فروهشته دارد. (نور، آيات 30 و 31) اگر مال دوست است و بخل می ورزد و حرص و طمع دارد، بايد با انفاق و احسان ريشه های بخل و دنيا دوستی را قطع کرد. (حشر، آيه 9؛ تغابن، آيه 16) اگر به فحشاء و شهوات گرايش دارد می بايست اين امور را از دسترس نفس دور داشته و با اجتناب از آنها به تزکيه نفس پرداخت. (نور، آيه 21)

پس می بايست برای مديريت و مهار و کنترل نفس و جلوگيری از هرگونه انحراف، نفس را به زحمت انداخت و او را بر خلاف گرايش مادی و دنيوی و شهوانی اش هدايت کرد و به سختی انداخت. امام صادق(ع) می فرمايد احمل نفسک لنفسک فان لم تفعل لم يحملک غيرک؛ نفست را به خاطر خودت به زحمت و مشقت بينداز؛ زيرا اگر چنين نکنی ديگری خودش را برای تو به زحمت نمی افکند. (جهاد النفس، ح 2) در همين باره امام علی هشدار می دهد که مخالفت با هواهای نفسانی هرچند که دشوار است ولی تنها راه نجات و عامل رشد و تزکيه آدمی است. آن حضرت(ع) می فرمايد: من لم يعط نفسه شهوتها اصاب رشده؛ کسی که به نفس خود، خواسته نفس را عطا نکند به رشد خود رسيده است. (جهاد النفس، ح 213)

در راهبرد رفتاری، اموری چون نماز، اشتغال به اذکار، معاذالله گفتن و سرگرم کردن نفس به اموری ديگر مطرح است. بی گمان برای مهار نفس در گام های نخست می بايست سخت‌گيری بيشتری روا داشت تا نفس رام شود از اين رو در آيات قرآن روزه گرفتن به ويژه ترک مباحاتی چون خوردن و آشاميدن و زناشويی حرام می شود تا بستر تقوا فراهم آيد و انسان قدرت يابد تا در برابر خواسته های حرام و مکروه نفس بايستد. (بقره، آيه 183) امام علی(ع) در همين رابطه گرسنگی را عامل مهم در شهوت کشی می داند و می فرمايد: نعم العون علي اشر النفس و کسر عادتها التجوع؛ گرسنگی کشيدن، چه نيکو ياری دهنده ای بر سرکشی نفس و شکستن عادت آن است (غرر الحکم، ح 9942)؛ چرا که اگر انسان شکم خويش را از خوراکی‌ها اشباع کند در حقيقت غذاهای ديو نفس را فراهم آورده است و اجازه داده تا او بر تمام حقيقت انسان مسلط شود. امام علی(ع) در تأثير مخرب شکم پروری می فرمايد: کثره الاکل و النوم تفسدان النفس، و تجلبان المضره؛ فراوانی خواب و خوراک، نفس را تباه می کند و زيان می‌آرد. (غرر الحکم، ح 7120) اصولاً از نظر امام علی(ع) خوشبختی در رنج نفس است نه راحتی و آسايش آن. آن حضرت(ع) می فرمايد: هر که نفس خود را در راه اصلاح آن به رنج افکند، خوشبخت شود و هر که آن را با لذتهايش واگذارد، بدبخت گردد و (از درگاه حق) دور شود. (غرر الحکم، ح 8246 و 8247 - منتخب ميزان الحکمه، ص 272)

۹. عبادت تقوايی: اصولاً عبادت برای کسب تقوا است. (بقره، آيه 21) کسی که تقوا را کسب کند، از بسياری از بيماری های روانی و حتی جسمی رهايی می يابد. برای اينکه نفس به مصونيت برسد و هوايی نشود و به کنترل هواهای نفسانی در نيايد می بايست تقوا را در او تقويت کرده و اصول حيا و عفت را در او تشديد کرد؛ چرا که اينها بنياد هر تقوايی است. انسانی که دارای نفس عفيف باشد و نسبت به زشتی ها گرايشی نداشته باشد، اميد است که خود را از هر پستی و زشتی گناه حفظ کند و در مسير رشد گام بردارد.

در اين ميان يادآوری برخی از امور از جمله مرگ می تواند در کاهش خواسته های نفسانی تأثيرگذار باشد؛ زيرا غفلت آدمی بزرگ ترين دشمنی است که نفس را کمک می کند تا در مسير انحراف گام بردارد. بنابراين، برای مديريت نفست بايد برخی از امور از جمله مرگ را مورد توجه قرار داد و به نفس گوشزد کرد که اين دنيا گذراست و ارزش توجه بيش از اندازه را ندارد. امام صادق(ع) می فرمايد: ياد مرگ، خواهش های نفس را می ميراند و رويشگاه های غفلت را ريشه کن می کند و دل را با وعده های خدا نيرو می بخشد و طبع را نازک می سازد و پرچم‌های هوس را در هم می شکند و آتش حرص را خاموش می سازد و دنيا را در نظر کوچک می کند. (بحارالانوار، ج 6، ص 133، ح 32 - منتخب ميزان الحکمه، ص 518)

۱۰. محاسبه نفس: يکی از راهکارهای کاهش چشم چرانی محاسبه نفس است. انسان وقتی هر روز کارهايش را محاسبه کند، متوجه خطاها شده و به درمان آن می پردازد. محاسبه نفس در هر شبانه روز به آدمی اين امکان را می دهد تا از ميزان موفقيت و پيشرفت خود آگاه شود.

امام علی(ع) به مسئله محاسبه نفس توجه می دهد و می فرمايد: من حاسب نفسه سعد؛ هر که نفس خود را محاسبه کند، خوشبخت شود. (غرر الحکم، ح 7887 - منتخب ميزان الحکمه، ص 272)

1۱- يکی ديگر از راه های درمان چشم چرانی در جوانان مجرد، ازدواج به موقع و در مردان متأهل توجه عاطفی همسران به شوهران خود است.

اگر منشأ چشم چرانی در عده ای از مردان، بيماردلی و خباثت درونی و هيزی نفسانی باشد به تجربه ثابت شده که علت چشم چرانی در برخی مردان بی توجهی همسران به آنها و وجود کمبود عاطفی در آنان است، از اين رو يکی از راههای رفع چشم چرانی مردان، توجه عاطفی و روحی و روانی به شوهر در داخل خانه است.

روزنامه كيهان، شماره 21581 به تاريخ 19/12/95، صفحه 6 (معارف)