نویسنده: ناصر غفاری
جایگاه و تاثیرات نیت خیر و شر
در قسمت اول مقاله «جایگاه و تاثیرات نیت خیر و شر» مباحث: نقش نیت در جلب ثواب و عقاب، نیت در اعمال، فلسفه نیت و قصد قربت در عبادات، نیت گناه از نظر احکام، نیت و فکر گناه از منظر قرآن و روایات مورد بررسی قرار گرفت.
اینک آخرین قسمت این مطلب را باهم از نظر می‌گذرانیم:از مجموع روایات درباره نیت خوب و شر که برخی نیت را گناه و برخی آن را گناه نمی دانند نتیجه گرفته می‌شود که:
1- برخی از نیت‌های سوءفاسد و شر، صددرصد گناه است و عذاب دارند و منشا تباهی و فساد انسان، اخلاق و اعمال وی می‌شوند مثل شریک به خدا، انکار ضروریات دین (مثل نماز، توحید، نبوت، معاد و...) شکی نیست که این گونه نیات معصیت بوده و صاحبان آنها مواخذه خواهندشد براساس آیات و روایات فراوانی که دراین باره ذکر شده است.
2- برخی از نیت ها سوء و شر هستند که از نظر زشتی به حد و اندازه نیت‌های قلبی نیستند مثل کسی که قصد کند روزه ماه رمضان را عمدا بخورد و بدون عذر افطار نماید، و یا قصد نماید، نماز نخواند یا قصد کند شراب بخورد یا قصد زنا نماید این هم میان علما بحث است، برخی این گونه نیات را معصیت و گناه دانسته ولی می‌گویند خداوند صاحب این گونه نیات را عذاب خواهدکرد.
بعضی نیز معتقدند که گرچه این گونه نیات گناه و معصیت است ولی عذابی ندارد و مومنان در این موارد مورد عفو خداوند قرارمی گیرند در روایت آمده است که «نیت المعصیه العزم علیها معصیه یغفرهاالله للمومنین» نیت گناه و تصمیم بر ارتکاب آن گناه و معصیت است ولی خداوند مومنان را در این‌باره می‌بخشد.
البته باید توجه داشت فرق است بین این که فکری و نیتی گناه است با این که خداوند آن را مورد عفو قرار می‌دهد، در این حدیث به صراحت فرمود نیت گناه گناه است.
نکته دیگر مومن همواره باید سعی کند خود را از آلودگی باز دارد و حرمت حریم قلب و دل را محترم بشمارد و از ورود سارقان حریم شکن به داخل حرم الهی جلوگیری نماید (قلب المومن عرش الله الاعظم) تا بتواند آن را در معرض نسیم رحمت و تجلی نور الهی قرار دهد تا در دنیا و آخرت سعادتمند شود.و این مطلب را نیز توجه داشته باشد اگر چه فکر گناه و معصیت مورد آمرزش الهی واقع می‌شود اما در بسیاری از مواقع فکر گناه و معصیت ناخودآگاه انسان را به عمل می‌کشاند و فقط در مرحله فکر باقی نمی ماند پس انسان در هر حال باید سعی کند که فکر گناه را در ساحت ذهن و قلب و دل خود راه ندهد که براساس یک اصل فلسفی «اول الفکر آخر العمل» در هر کاری اول فکر و اندیشه است و به دنبال آن عمل، کشاورز وقتی می‌خواهد درختی بکارد اول به فکر میوه آن است وبعد درخت را کشت می‌نماید در سایر امور زندگی هم انسان بدون فکر و اندیشه نمی تواند کاری را انجام دهد.
3- جمع بین روایاتی که قصد گناه را گناه می‌دانند و روایاتی که آن را گناه نمی دانند چنین است که: اولاوقتی آیات و روایات زیادی دلالت کند که قصد گناه، گناه است اگر یک یا چند روایت یه اجمال بر خلاف آن وارد شده باشد، باید با بیان وجوهی این گونه احادیث را از اجمال بیرون آورد. ثانیا اگر دقت لازم و دقیق در این دسته روایات شود، معلوم می‌گردد که در این روایات نیز قصد گناه معصیت شمرده شده اما مورد عفو قرار گرفته و ثبت نمی شود مثل دو حدیث زیر:
1- اگر انسان به دل بگذراند که گناهی بکند اما وقتی که به جا نیاورده قصد گناه را می‌آمرزیم27
2- عبدالله بن موسی بن جعفر (ع) از پدر بزرگوارش پرسید: آیا دو فرشته ای که خداوند بر هر انسانی گماشته هنگامی که فردی اراده گناه یا عمل صالحی بکند آنها را از اراده و قصد انسان با خبر می‌گرداند؟ امام فرمودند: آیا بوی مدفوع با بوی عطر یکی است؟ گفتم: نه فرمود: به راستی وقتی بنده ای قصد کار خوب می‌کند نفس او خوشبو می‌شود و از نفسش عطر بیرون می‌آید و زمانی که قصد گناه کند از نفسش بوی بد و گند درآید و چون آن کار را بکند زبانش قلم آن فرشته می‌شود و با آب دهان آن گناهکار، کار را برای او ثبت می‌کند. 82
جمع بین این دسته از روایات چنین است که: الف) روایاتی که می‌گوید خداوند نیت گناهی را که به عمل منتهی نشده می‌بخشد، ناظر به مواردی است که شخصی ضرورت گناهی در دلش خطور می‌کند و میل به آن کند لیکن به سبب حیا و تقوای درونی یا عامل دیگر منصرف شود در این صورت اگر چه قصد گناه، گناه است اما به گواهی روایات موردعفو قرار گرفته و در واقع ترک اراده گناه کفاره نیت گناه او شده است.
ب) روایاتی که می‌گوید: قصد گناه و انجام آن هر دو گناه است روایات عفو می‌گوید: کسی که قصد گناهی کرده گناه فعل و انجام معصیت در نامه او ثبت نمی شود نه گناه نیت او.
ج) روایات عفو مربوط به مواردی است که کسی قصد گناه دارد و هیچ حرکتی برای انجام آن نداشته باشد ولی اگر حرکت کرد برای انجام آن و او موفق به انجام آن نشد، در این صورت گناه کار است.
فکر گناه از نظر اخلاقی و روانشناسی
یکی از اصول مهم اخلاقی این است که اگر انسان نیت و فکر و قصد و اراده خوب و عفیف داشته باشداعمال و رفتار خوب نیز خواهد داشت و اگر نیت و فکر آلوده داشته باشد به پیروی از آن رفتارش نیز فاسد و تباه خواهد شد انسان اگر می‌خواهد خوب باشد و خوب باقی بماند باید خوب بیندیشد زیرا اگر به گناه اندیشه کند در پرتگاه ارتکاب گناه قدم می‌زند چنین فردی از سقوط ایمن نیست بنابراین اندیشه در گناه اگر چه آتش شعله ور نیست تا خرمن وجود انسان را بسوزاند ولی دود و دمی دارد که درون انسان را سیاه و تیره می‌سازد خیال وفکر بد باطن را ظلمانی و تاریک می‌کند و فکر و خیال خوب باطن را نورانی می‌نماید بنابراین براساس ارزشهای اخلاقی اسلام نیت همان عمل است و عمل نیت، و بین این دو اتحاد وجود دارد و جدایی نیست یعنی نمی‌شود بین نیت و عمل جدایی انداخت لذا براساس جهان بینی نظری و ارزشهای اخلاقی، ای برادر تو همان اندیشه‌ای و براساس حکمت عملی، ای برادر تو همان عمل همتی.
روانشناسان نیز می‌گویند فکر بد انسان را مضطرب و ناآرام می‌سازد و فکر خوب به انسان آرامش، امید و انگیزه و حرکت می‌دهد.
سوءظن حسد، بخل وسایر رذایل اخلاقی انسان را از درون متلاشی می‌کند و بالعکس خوش گمانی، ایثار، مهربانی به انسان آرامش درونی می‌دهد.
از مباحث گذشته چنین فهمیده شد که نیت خوب ولو به مرحله عمل نرسد یک ثواب برای آن فرد نوشته می‌شود و اگر به مرحله عمل برسد ثواب مضاعف می‌شود.
نیت بد هم به این ترتیب است که برای آن یک جزاء و اگر به مرحله عمل برسد مجازات دیگری برای آن است، امام سجاد(ع) می‌فرماید: خدایا آن کسی که نیت گناه کند استحقاق عذاب همه گناه کاران را دارد منتهی لطف تو نمی گذارد که عذاب شود.
سوال این است که آیا صرف نیت، بدون عمل با نیت همراه با عمل در اجر مساوی هستند یا خیر؟
در بعضی موارد در ظاهر احکام شرعی آمده است که بین نیت و عمل در اجر رابطه تساوی برقرار است، مثل این که فردی برای نماز جماعت حرکت کند ولی به جماعت نرسد این فرد اجر کسی را دارد که جماعت را ادراک کرده است.
آیا این تساوی اجر فقط در نیت ها است یا هم در نیت و هم در اعمال است؟
جواب این است که ظاهرا بین آن دو تساوی نباشد.
پیامبر(ص) فرمود: «نیه المومن خیر من عمله و نیه الکافر شر من عمله و کل یعمل علی نیته »92 نیت مومن برتر و بهتر از عمل اوست و نیت کافر بدتر از عمل اوست و هر کس براساس نیتش کار می‌کند این که فرمود اصلانیت عمل است اشاره به اتحاد این دو دارد، تفسیر این حدیث چنین به نظر می‌رسد که چون نیت نسبت به عمل رتبه علی و مقام روحی و باطنی دارد، عمل به منزله معلول و بدن اوست و چون فعل خیر مومن معلول نیت خیر اوست که در رتبه مقدم بر فعل خیر است و چون عمل شر کافر معلول نیت شر اوست، پس آن نیت در رتبه به حسب شر بودن فوق عمل شر است.
این به این معنی نیست که چون انسان به عمل هم تن داده است پاداش و کیفر عمل عامل برابر است با کسی که نیت کرد و عمل نکرد؟
ملاک فضیلت در قیامت هم به نیت ها است، امام صادق(ع) فرمودند: خداوند روز قیامت مردم را براساس نیت؟ آنها محشور می‌کند.30
مطلب دیگر این که دایره نیت نامحدود است ولی دایره عمل محدود می‌باشد لذا ابدیت بهشتیان و اهل جهنم نیز به سبب نیت آنها است.
نتیجه گیری
با توجه به آیات قرآن و روایات درباره فکر و نیت گناه نتیجه می‌گیریم که:
1- این که در اذهان عامه مردم این گونه تلقین و تفهیم شده که فکر و نیت گناه، گناه نیست یک برداشت سطحی و بدون اسناد علمی و روش تحقیقی است.
2- این که در برخی روایات نیت و قصد گناه را گناه نمی داند و روایاتی که آن را گناه می‌داند، باید به طور دقیق با مراجعه به کتب تفسیری و فقهی، کلامی و عرفانی بین این گونه روایات به تبیین و تفسیر آن روایات پرداخته شود.
3- مطلب دیگر این که اگر در برخی از احکام فکر گناه، گناه نیست و همین امر در کلام و عرفان گناه است این امر ناشی از این است که هر یک از جهت و نگاه خاص به مسئله پرداختند، (حسنات الابرار سیئات المقربین) ممکن است امری برای فردی خوب و حسنه باشد و همین امر برای مقامات مقربین و اهل قرب الهی گناه باشد.
4- از نگاه و منظر قرآن و روایات نیت گناه، گناه است و این که در برخی روایات فرمود: نیت گناه را ملائکه نمی نویسند یا مورد عفو الهی قرار می‌گیرد و خداوند می‌بخشد یا این که اگر به مرحله عمل نرسد گناه نیست مطلب دیگر است در همه این روایات نیت و قصد گناه را گناه می‌داند اما اگر به مرحله عمل نرسد شامل فضل و رحمت و بخشش خدا قرار می‌گیرد این مطلب دیگری است.