بررسی اهميت، جايگاه و نقش انفاق در آسان شدن
زندگی
انسان
در طول زندگي با مشکلات و سختي هاي بسياري مواجه مي شود. عبور از آنها چالشي بس
بزرگ در پيش روي بشر است. بسياري از مردم در برابر آن وا مي دهند و گرفتار نوميدي
و افسردگي مي شوند؛ در حالي که عبور از آنها چنان آسان است که گاه خنده دار مي
شود. نويسنده در اين مطلب يکي از راه هاي برون رفت از مشکلات، مصيبت ها، رنج ها،
دردها و سختي ها را بيان کرده است.
آسانی و سختی؛ دو به يک
بر
اساس آموزه هاي قرآني، زندگي دنيوي آزمون بزرگ بشريت است به طوري که از آن، به
عبور از دوزخ نيز تعبير مي شود(مريم، آيه 71) خداوند در آيات بسياري از قرآن بيان
مي کند که انسان به دليل خلافت الهي مي بايست آزمون هاي سختي را بگذراند که مايه
رشد و بالندگي او و ظرفيت يابي براي مسئوليت هاي برتر و والاتر است. از همين رو،
همواره گرفتار انواع ابتلائات و آزمون هاي الهي در قالب هاي متنوع نعمت و نقمت
است. (عنکبوت، آيات 2 و 3؛ احزاب، آيه 11؛ فجر، آيات 15 و 16؛ بقره، آيه 124؛
توبه، آيه 126)
البته
مصيبت ها و مشکلاتي که انسان در زندگي با آن مواجه مي شود، به دو دسته اصلي:
1.
آزموني؛
2. کيفري تقسيم مي شود؛
زيرا برخي از مصيبت ها و مشکلات به سبب گناهان
و خطاهاي انساني به سراغ او مي آيد تا در همين دنيا تنبيه و مجازات شود و اشتباه
خود را بفهمد و جبران کند.
بنابراين، همه مصيبت ها و مشکلات و سختي ها به
سبب آزمون و ابتلاء نيست، بلکه مجازات الهي است تا انسان به خود آيد و مسير درست
را انتخاب کرده و از راه انحرافي و گمراهي بازگردد.
پس اين دسته از عذاب ها و کيفرها نيز از روي
رحمت الهي انجام مي گيرد تا اشتباه و خطا جبران شود.
به هر حال، انسان ها در طول زندگي کوتاه دنيوي
خود با مجموعه اي متعدد و متنوع از مصيبت، رنج، سختي مشکلات و دردها مواجه مي
شوند؛ ولي جالب آنکه با همه تعدد و تنوع آنها، با يک حساب سرانگشتي مي توان دريافت
که همواره نسبت ميان آساني با سختي دو به يک است؛ زيرا بر اساس آموزه هاي قرآني هر
سختي آميخته با دو آساني است.
خداوند در آيات 5 و 6 سوره شرح يا انشراح مي
فرمايد: فان مع العسر يسرا ان مع العسر يسرا؛ پس به راستي که با همان عسر و سختي،
آساني است. در اين آيات واژه عسر با الف و لام تکرار شده است که بيانگر يک عسر
معروف و شناخته شده است، در حالي که واژه يسر نکره آمده که بيانگر جنس است. پس اگر
يک عسر و سختي وجود داشته باشد، دو سويه آن يعني پيش و پس آن را يسر (آساني) احاطه
کرده است. بنابراين، پيش از تحقق عسر و سختي، آساني وجود دارد و پس از آنکه عسر و
سختي مي آيد، دوباره پس از آن يسر (آساني) به سراغ آدمي خواهد آمد. از همين رو
گفته شده که هر عسر و سختي آميخته با دو يسر (آساني) و نسبت ميان آساني و سختي دو
به يک است.
از «ابن عباس» آورده اند که خدا مي فرمايد:
من يک دشواري آفريدم و دو آساني، بنابر اين هرگز يک دشواري نخواهد توانست بر دو
آسايش و راحتي چيره گردد.
پيامبر پس از فرود اين آيات، روزي در حالي که
شادمان از خانه بيرون مي آمد، فرمود: هرگز رنج و دشواري بر آسايش و آساني چيره
نخواهد شد و آنگاه به تلاوت آيات مورد بحث پرداخت. فان مع العسر يسرا...
«فراء»
مي گويد: در فرهنگ عرب هرگاه نکره اي آمد و پس از آن نکره اي ديگر به کار رفت،
نکره دوم غير از اول خواهد بود؛ براي نمونه، هنگامي که گفته شود: من درهمي به دست
آوردم، پس يک درهم هزينه خواهم کرد، در اينجا درهم دوم، غير از درهم اول است. اما
اگر به صورت معرفه آمد، معرفه دوم همان اولي خواهد بود؛ يعني اگر گفته شود: هرگاه
يک درهم به دست آوردم، يک درهم هزينه خواهم کرد، اين درهم دوم، همان درهم اول است.
بيان
«زجاج» در تفسير آيه بسان نکته اي است که ترسيم گرديد، چرا که واژه «عسر» در هر دو
آيه با «الف و لام» آمده و دومي همان اولي است، در حالي که واژه «يسر» در هر آيه
نکره است و دومي غير اولي است؛ با اين بيان با يک دشواري دو آساني خواهد بود...
نکته
ديگر در اينجا اين است که «ان مع العسر يسرا» آغاز مطلب است؛ چرا که بدون «فا» و
«و» آمده و بيانگر اين قانون جهانشمول براي مردم با ايمان است که: هان اي مردم! بدانيد
که با هر دشواري و سختي، آساني و آسايش خواهد بود؛ يکي در اين جهان و ديگري در
جهان ديگر. اين نويد خداست که دل را صفا مي دهد و به انسان اميد مي بخشد و غم و
اندوه و غبار نوميدي را مي زدايد؛ و چه بسا که هر دو آسايش و راحتي دنيا و سراي
آخرت - که در دو آيه آمده است - روزي کسي گردد.
بيان
پيامبر نيز بيانگر همين نکته است که فرمود: يک دشواري هرگز نمي تواند بر دو آساني
چيره شود؛ چرا که دشواري ميان دو آسايش است: يا پيروزي و آسايش دنيا و يا پاداش
آخرت. (مجمع البيان، طبرسي، ذيل آيه)
راه های برون رفت از سختی به آسانی
بر اساس آموزه هاي قرآني، رنج و سختي و مصيبت
بشر چه ابتلايي و آزموني باشد و چه کيفري و عذابي، راه هاي برون رفتي دارد و انسان
مي تواند از آنها به سادگي عبور کند که برخي از آنها عبارتند از:
استغفار
و توبه:
از
جمله راه هايي که قرآن بيان کرده استغفار و توبه است؛ يعني انسان مي تواند از همه
انواع و اقسام بلايا و سختي ها و مصيبت ها، با استغفار و توبه عبور کند. از همين
رو استغفار و توبه در آموزه هاي وحياني اسلام بسيار مهم و کاربردي و اساسي است؛
زيرا کارآيي هاي بسياري دارد و انسان مي تواند با تمسک به آن از بسياري از رنج ها
و دردها در دنيا و آخرت برهد. (آل عمران، آيات 135 و 193 و 195؛ نساء، آيات 64 و
110)
خداوند در قرآن وقتي به آثار و برکات استغفار و
توبه اشاره مي کند مي فرمايد که آن دو موجب بهره مندي انسان از امکانات دنيوي
(هود، آيه 3)، جلب محبت و رحمت رحيمي خداوند (هود، آيه 90)، مصونيت از عذاب
(انفال، آيه 33؛ کهف، آيه 55)، نزول باران و برکات آسماني (نوح، آيات 10 و 11) و
مانند آنها مي شود.
تقوا:
براساس
آيات قرآن، از ديگر راه هاي برون‌رفت از مشکلات و سختي ها به آساني، مي توان به
تقوا اشاره کرد. خداوند در آيه 4 سوره طلاق مي فرمايد: ومن يتق الله يجعل له من
امره يسرا؛ و هر کس از خدا پروا دارد خدا براي او در کارش تسهيلي فراهم سازد.
البته آيه مي فرمايد که اگر تقوا پيشه کنيد
از همان اول در کاري مهم که وارد مي شويد با آساني مواجه خواهيد شد. اما از آيات 2
و 3 همين سوره مي توان فهميد که اگر با مشکلي مواجه شديد مي توانيد راه برون رفت
را نيز بيابيد؛ چون خداوند مي فرمايد: و من يتق الله يجعل له مخرجا ويرزقه من حيث
لايحتسب؛ و هرکس از خدا پروا کند، خدا براي او راه برون‌رفتی قرار مي دهد و از
جايي که حسابش را نمي کند، به او روزي مي رساند.
صبر:
در قرآن بيان شده که صبر يکي از راه هاي برون‌رفت
از مصيبت و مشکلات و سختي هاست. البته کارکرد صبر بيشتر در حوزه افزايش آستانه
تحمل است، به طوري که نمي گذارد مصيبت دو تا شود؛ يکي اصل مصيبت و ديگر فشار روحي و
رواني که برانسان وارد مي شود. صبر جميل به انسان کمک مي کند که مصيبت را دو تا
نگرداند و با آن به طوري کنار آيد که بتواند راه عبور را بيابد و راهکار براي برون‌رفت
از آن بيابد.
خداوند در آيات 45 و 153 سوره بقره و 127 و
128 سوره اعراف بيان مي کند که صبر موجب مي شود تا سختي آسان شود و قابل تحمل گردد
و زمينه رفتارهاي هيجاني و عاطفي برطرف شود و عاقلانه و خردمندانه در انديشه حل
مشکل و عبور از مصيبت باشد؛ يعني صبر موجب مي شود تا از رفتارهاي باطل چون تکيه بر
ظالمان اجتناب کند (هود، آيات 113 و 115)، و گرفتار اسراف و زياده روي در رفتار
نشود (فرقان، آيات 67 و 75) و در امنيت قرار گيرد و به خود آسيب نزند (آل عمران،
آيات 120 و 186) و زمينه بهره مندي از رحمت الهي و راه برون‌رفت از سوي خداوند
برايش فراهم شود (نحل، آيه 110؛ حجرات، آيه 5؛ بقره، آيات 155 و 157).
انفاق،
راه برون رفت از سختی به آسانی
غير از اين راه ها که بيان شد، خداوند در
آياتي از قرآن از جمله آيه 7 سوره طلاق مي فرمايد: لينفق ذو سعهًْ من سعته و من
قدر عليه رزقه فلينفق مما آتاه الله لايکلف الله نفسا الاما آتاها سيجعل الله بعد
عسر يسرا؛ بر توانگر است که از دارايي خود هزينه کند و هر که روزي او تنگ باشد
بايد از آنچه خدا به او داده خرج کند. خدا هيچ کس را جز به قدر آنچه به او داده
است تکليف نمي کند. خدا به زودي پس از دشواري، آساني فراهم مي کند.
از اين آيه به دست مي آيد که انفاق يکي از
راه هايي است که سختي را به آساني تبديل مي کند حتي کسي که در تنگناي مالي است اگر
بخشي از همان کم از اموالش را انفاق کند زمينه اي مي شود تا از مشکلات مالي و سختي
هاي آن برهد و به آساني برسد: فاما من اعطي واتقي فسنيسره لليسري؛ اما آنکه حق خدا
را داد و بخشيد و نسبت به خدا پروا داشت... به زودي راه آسان پيش پاي او خواهيم
گذاشت (ليل، آيات 5 و 7).
از اين آيه به دست مي آيد که حتي اداي حقوق
مالي که شامل خمس و زکات مي شود مي تواند موجب آساني در کارهاي سخت شود و مشکلات
را از پيش رو بر دارد. البته بر اساس آياتي از قرآن از جمله آيه 19 سوريه ذاريات
24 و 25 سوره معارج حقوق مالي چون حقوق سائل و محروم نيز از مصاديق انفاق است که
موجب مي شود سختي به آساني تبديل شود.
از آيات قرآن به دست مي آيد که انفاق در هر
شکلي از آن نه تنها موجب آساني کارها و يا تبديل سختي به آساني مي شود بلکه موجب
برکت نيز است. به اين معنا که دارايي انسان با انفاق دو چندان مي شود (بقره، آيات
261 و 265 و 267).
برخلاف تصور اکثريت مردم که دادن و بخشيدن و
انفاق مال را به معناي از دست دادن مال مي دانند، انفاق مال موجب افزايش آن مي
شود. خداونداين مطلب را در آيه 39 سوره سبا بيان کرده و مي فرمايد که مال انفاق
شده از سوي خداوند جبران و جايگزين مي شود.
در شان نزول سوره ليل آمده است: مردي در ميان
مسلمانان بود که شاخه يکي از درختان خرماي او بالاي خانه مرد فقير عيالمندي قرار
گرفته بود، صاحب نخل هنگامي که بالاي درخت مي رفت تا خرماها را بچيند، گاهي چند
دانه خرما در خانه مرد فقير مي افتاد و کودکانش آن را برمي داشتند، آن مرد از نخل
فرود مي آمد و خرما را از دستشان مي گرفت (و آنقدر بخيل و سنگدل بود که) اگر خرما
را در دهان يکي از آنها مي ديد انگشتش را در داخل دهان او مي کرد تا خرما را بيرون
آورد! مرد فقير به پيامبر (صلي الله عليه وآله) شکايت آورد. پيغمبر فرمود: برو تا
به کارت رسيدگي کنم. سپس صاحب نخل را ملاقات کرد و فرمود: اين درختي که شاخه هايش
بالاي خانه فلان کس آمده است به من مي دهي تا در مقابل آن نخلي در بهشت از آن تو
باشد، مرد گفت: من درختان نخل بسياري دارم، و خرماي هيچکدام به خوبي اين درخت نيست
(و حاضر به چنين معامله اي نيستم). کسي از ياران پيامبر اين سخن را شنيد، عرض کرد:
اي رسول خدا! اگر من بروم و اين درخت را از اين مرد خريداري و واگذار کنم، شما
همان چيزي را که به او مي داديد به من عطا خواهي کرد؟ فرمود: آري. آن مرد رفت و
صاحب نخل را ديد و با او گفت وگو کرد، صاحب نخل گفت: آيا مي داني که محمد حاضر شد
درخت نخلي در بهشت در مقابل اين به من بدهد (و من نپذيرفتم) و گفتم من از خرماي
اين بسيار لذت مي برم و نخل فراوان دارم و هيچ کدام خرمايش به اين خوبي نيست.
خريدار گفت: آيا مي خواهي آن را بفروشي يا نه؟ گفت: نمي فروشم مگر آنکه مبلغي را
که گمان نمي کنم کسي بدهد به من بدهي. گفت چه مبلغ؟ گفت چهل نخل. خريدار تعجب کرد
و گفت: عجب بهاي سنگيني براي نخلي که کج شده مطالبه مي کني، چهل نخل! سپس بعد از
کمي سکوت گفت: بسيار خوب، چهل نخل به تو مي دهم. فروشنده (طمعکار) گفت: اگر راست
مي گويي چند نفر را به عنوان شهود بطلب! اتفاقاً گروهي از آنجا مي گذشتند آنها را
صدا زد و بر اين معامله شاهد گرفت.
سپس خدمت پيامبر آمد و عرض کرد اي رسول خدا!
نخل به ملک من درآمد و تقديم (محضر مبارکتان) مي کنم. رسول خدا به سراغ خانواده
فقير رفت و به صاحب خانه گفت اين نخل از آن تو و فرزندان تو است. اينجا بود که
سوره «ليل» نازل شد و گفتني ها را درباره بخيلان و سخاوتمندان گفت. (نگاه کنيد:
مجمع البيان، طبرسي، سوره ليل)
در تفسير نور در ذيل آيه 5 سوره ليل نيز آمده
که هر کس گام اول سخاوت را براساس ايمان به معاد و تقوي بردارد، خدا ظرفيت و شرايط
روحي او را براي کارها هموار مي کند و روح او را با کار خير مانوس مي گرداند،
تجربه و تعقل و کارداني او را بالامي برد، الهام و ابتکار به او مي دهد، پذيرش
مردمي و اجتماعي او را زياد مي کند و راه هاي جديدي را براي کار خير پيش پاي او مي
گذارد که همه اينها مصداق «فسينسره للعسري» است.
نکته لطيف آن است که قرآن مي فرمايد: او را
براي آسان ترين راه آماده مي کنيم «فسنيسره لليسري» و نفرمود: کار را براي او آسان
مي کنيم. فرق است ميان آنکه انسان روان باشد يا کارش روان باشد. انسان مي تواند با
توکل و دعا و اتصال به قدرت نهايت آسان داراي چنان سکينه و سعه صدر شود که هر کاري
را به راحتي بپذيرد و انجام هر کار خير براي او آسان باشد. به هر حال، انفاق و
اعطاي مال به ويژه به نيازمندان، سائلان و محرومان موجب مي شود تا خداوند نه تنها
کار را آسان کند، بلکه آسان تر و روان تر از هر کسي آن کار پيش رود و حتي رنج و
سختي را در کار خود نيابد.
روزنامه كيهان، شماره 21041 به تاريخ 3/2/94،
صفحه 6 (معارف)