"شیخ مفید" از فقها و علمای بزرگ شیعی می‌باشد که خدمات علمی او زبانزد است و فعالیت‌های فکری و پژوهشی‌اش در تولید آثار ارزشمند، در محافل علما و حوزه‌های علمیه، مشهور و مورد تمجید فراوان می‌باشد.
آثار شیخ مفید را دویست کتاب و رساله علمی ذکر کرده‌اند که موضوعات آنها کلام، فقه، اخلاق، حدیث، امامت، تاریخ و اصول فقه می‌باشد.
گستردگی و کثرت آثار علمی شیخ مفید مانع معرفی آنها حتی به اجمال در این فرصت می‌گردد، لکن می‌توان به مناسبت بزرگداشت مقام والای این فقیه و عالم پرتلاش، به برخی از آنها اشاره نمود.
با آثار شیخ مفید در موضوع امامت و فلسفه سیاسی در اسلام به اجمال و به نقل از کتاب "شیخ مفید، معلم امت" آشنا می‌شویم.
* * *
موضوع بسیار مهمی که در گفته‌ها و آثار عالمان شیعی، از جمله شیخ عظیم الشأن مرحوم مفید مطرح بوده، امامت و فلسفه سیاسی در اسلام است.
متکلمان اسلامی (شیعه، معتزله، اشاعره و...) درباره امامت و سیاست و به تعبیر دیگر "فلسفه سیاسی در اسلام" بحثهای فراوانی دارند و رساله‌ها و کتابهای بسیاری نگاشته‌اند. دوره حضور و دوره غیبت امام معصوم(ع) بستر این مباحث مهم و حیاتی بوده است. سلسله جنبان این عقیده؛ مدافعان تفکر شیعی همچون ابوذر غفاری، مقداد، سلمان فارسی، عبدالله بن مسعود، کمیت، هشام بن حکم، قیس بن ماصر و... بوده‌اند.
اهمیت و ضرورت این بحث تا بدانجاست که بیش از نصف آثار دویستگانه شیخ مفید مربوط به این بحث می‌باشد.
شیخ مفید "عدالت" و "عصمت" را شرط قطعی و غیرقابل چشم پوشی برای امامت و رهبری دانسته و انتخاب "امام" را از جانب خداوند از طریق وحی به رسول الله(ص) می‌داند.
وی با طرح حدیث ثقلین و آیات قرآن، رهبری را نعمتی بزرگ و مورد بازخواست در قیامت بیان می‌کند و شرط صحت توحید را پیروی از امام می‌شمرد.
کتابهای این شخصیت سترگ و مشعل تابناک ولایت و امامت در این باره به این ترتیب است:
الف) الافصاح فی الامامه
این اثر، تألیفی پرارزش و چشمگیر از بین آثار و نوشته‌های شیخ مفید است.
وی در مقدمه این کتاب، پس از حمد و ستایش خداوند می‌نویسد:
"من در این کتاب اصول امامت و رهبری را ترسیم می‌کنم به گونه‌ای که دانش پژوهان از آن اصول به فروع و شاخه‌های آن دست یابند... حد و مرز امامت را مشخص کرده‌ام. به طوری که انجام فرایض دینی، پیروی و اطاعت کامل از پیامبر(ص) و برائت از دشمنان وی، با شناخت این مسأله امکان پذیر می‌گردد."
مطالب این اثر، متکی بر نصوص (آیات و روایات) بویژه روایات مورد پذیرش اهل سنت است. چرا که سندیت هیچ سندی بالاتر از کتاب آسمانی و گفتار راهبران دین نخواهد بود. ازکتابهای دیگر شیخ مفید پیرامون امامت و فلسفه سیاسی در اسلام کتب زیر است:
ب) ارشاد
ج) جمل
د) امالی (بخش عمده کتاب پیرامون امامت است.)
هـ) الفصول المختاره
و) تفضیل امیرالمومنین علی سایر الصحابه
درا ین رساله مباحثی ولایتی و اساسی پیرامون شخصیت امام علی(ع) شده است. مطالبی مستند از رسول اکرم(ص) و شواهدی تاریخی را مطرح و با گذری بر اقوال و آراء مختلف، فضیلت و برتری مولای متقیان علی(ع) بر تمامی اصحاب، بلکه تمامی موجودات غیر از رسول اکرم(ص) اثبات شده است.
ز) مساله فی النص الجلی
متن این رساله مناظره شیخ مفید و "باقلانی" است. باقلانی از شیخ می‌پرسد: چرا امیرالمؤمنین علی(ع) برای احقاق حق خویش قیام نکرد؟
مرحوم مفید در این رساله به این سؤال پاسخ می‌دهد.
ح) النص علی امیرالمومنین بالخلافه
در این رساله به این پرسش پاسخ داده شده است که: اگر تعداد راویانی که خلافت حضرت علی(ع) را از رسول اکرم(ص) نقل کرده‌اند اندک است، احتمال دروغ بودن این خبر وجود دارد و اگر فراوان است، پس چرا علی(ع) از آنان یاری نطلبید و با کمک آنان قیام نکرد؟!
شیخ مفید به این پرسش پاسخ می‌گوید.
ط) اقسام المولی فی اللسان
در این تألیف ارزشمند واژه "مولی" به بحث کشیده شده و از نظر کلامی، ادبی و لغوی پیرامون آن استدلال شده است. لفظ مولی در حدیث متواتر غدیر از زبان خاتم انبیاء رسول اکرم(ص) بیان شده است.
ی) رساله معنی المولی
این رساله مناظره شیخ مفید و مردی از "بهشیمه" در معنای مولی و حدیث نبوی(ع) است که پیامبر فرمودند: "من کنت مولاه فهذا علی مولاه" رساله‌های دیگری که در این باره به قلم شیخ مفید نگاشته شده است عبارتست از:
ک) امامه امیرالمومنین(ع) من القرآن
ل) منام الشیخ المفید
م) المسائل الجارودیه
ن) تفضیل الائمه علی الملائکه
ص) المساله المقنعه فی امامه امیرالمؤمنین
ع) انت منی بمنزله هارون من موسی
ف) الاختصاص
در کتاب الاختصاص "امامت و رهبری" طی احادیثی چون حدیث ارتداد مطرح شده است. بسیاری از مردان بزرگ و حماسه سازان تاریخ معرفی شده‌اند. پیرامون خلقت انسان و عظمت مقام او مطالبی در خور و گرانقدر نوشته شده است.
درباره مسائل تاریخی، اعتقادی، اخلاقی، ادبی، رجالی بحث شده و حوادث توفانی و اندوهبار پس از رحلت رسول اکرم(ص) بطور مستند و قوی مطرح شده است.
ذ) الثقلان
"من در بین شما دو چیز گرانبها گذارده ام: کتاب خدا و اهل بیت ام..."
توضیح پیرامون "الثقلان" را با حدیث ثقلین آغاز می‌شود. جملاتی که رسول اکرم(ص) در آخرین روزهای حیات خویش فرمود.
"عده رسائل" شیخ مفید در بردارنده این اثر ارزشمند است. تألیفی که در پی غرض ورزیها و یاوه گوییهای مخالفان و مأموران سیاسی دربار خلافت اموی و عباسی تهیه گردید. برخی از آنان در زمره مولفان و متکلمان بوده‌اند اما غبار غرض و کدورت بینش، صد حجاب از دل به روی دیده آنان افکنده بود. از اینرو شیخ مفید مفید دست به قلم برده و پس از اثبات این خبر قطعی و واضح و روشن، رساله‌ای دیگر جهت بیان ایمان ابوطالب، پدر علی(ع) نگاشت.
7 - غیبت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
آغازین صفحاتی که پیرامون شخصیت حضرت مهدی(ع) نگاشته شد و اولین رساله‌ها و کتابهای جامعی که نگارش یافت از زمان امام حسن عسکری(ع) است. از آن زمان تاکنون کمتر کسی در بین عالمان شیعی یافت می‌شود که در این‌باره کتابی و یا مقاله‌ای ننوشته و یا سخنی نگفته باشد.
شیخ مفید از جمله شیفتگان آن حضرت است که از سر ارادت و عشق، مولای خود را نام برده و پیرامون شخصیت آن امام آثاری پدید آورده است.
وی در برخی از تألیفات خود روایاتی از رسول اکرم(ص) مطرح کرده که مورد قبول شیعه و سنی بوده و در آنها به ولادت امامت، غیبت و صفات و سیره آن حضرت و ظهور و علائم و چگونگی آن اشاره شده است. و در برخی دیگر از آثار خویش، جوابگوی سؤالات افراد و شبهات مختلف آنان شده است. فلسفه غیبت را روشن کرده و ظهور آن حضرت و علائم و مقدمات آن را بازگو کرده است.
آثار گرانقدر شیخ مفید پیرامون حضرت بقیه الله(عج) عبارتند از:
الف) الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد
آخرین بخش این اثر درباره حضرت مهدی(ع) است. در ابتدای این بخش اسم، کنیه و ولادت امام بیان شده است، سپس روایات و احادیث نبوی(ص) که مورد پذیرش شیعه و سنی بوده پیرامون امامت و غیبت و ظهور آن حضرت ذکر شده و به دنبال آن، روایات رسیده از معصومین(ع) درباره خصایص حضرت(ع) و بشارت پیامبر(ص) به ظهور امام مهدی(ع) بیان شده است.
دلائل عقلی و نقلی بر امامت امام(ع) قسمت دیگری از این اثر است.
علائم ظهور، حقایق مهم پیرامون حضرت مهدی(ع) چگونگی قیام حضرت، مدت حکومت امام، روش و رفتار آن شخصیت الهی و سیره دینی، اخلاقی، عملی، تعلیمی، مالی و... آن حضرت به بحث کشیده شده است.
ب) الفصول العشره فی الغیبه
شیخ مفید در معرفی این رساله این چنین می‌نویسد:
"من گفتار جاودانه‌ای درباره وجوب امامت، نهاد اساسی آن (عصمت)، ویژگیهای امام(ع)، دلائل امامت ائمه معصومین(ع)، رد و نقض گفتار مخالفان، چه برای عالمان و چه غیر آنان نگاشته‌ام و نیز فلسفه غیبت دوازدهمین امام را آورده‌ام. در این رساله آنچه را درباره آن حضرت نگاشته‌ام در ده فصل به عنوان ده پرسش و پاسخ آورده‌ام. من در این رساله مواضع شبهه را روشن می‌کنم و بدان نیز پاسخ می‌گویم."
وی ارزش و اهمیت این اثر پر ارج را چنین بیان
می کند:
"در این اثر آنچه را همه خردمندان و آگاهان بدان نیاز دارند آورده ام، به گونه‌ای که دسترسی به مطالب آن، احتیاج به فکر طولانی و دقت بسیار ندارد. کسی که این رساله را در اختیار داشته باشد، از نوشته‌های پیشین من در این‌باره بی‌نیاز می‌شود."
در صفحات و اوراق این اثر ارزشمند موضوعات زیر مورد بحث قرار گرفته است.
* آیا امام حسن عسگری(ع) فرزندی به نام مهدی داشته است؟ و آیا این ادعا ویژه شیعه امامیه است؟
* تکذیب ادعای شیعه را از سوی جعفر بن علی (عموی امام زمان(ع)) در داشتن فرزند چگونه تفسیر می‌کنید؟
* چرا امام حسن عسکری(ع) با داشتن فرزند، نام او را در وصیتش نبرده و به مادرش وصیت کرد؟
* چه دلیلی بر ولادت پنهانی حضرت و غیبت ایشان است؟
* طول عمر غیرطبیعی قابل پذیرش نیست، چگونه شخصی چند صد سال عمر می‌کند؟
* وجود امام - الان - برای جامعه ما چه ثمری دارد؟
* ادعای شما - با توجه به ادعای فرقه‌های گوناگون نسبت به غیب - باطل نیست؟ و...
ج) الجوابات فی الخروج المهدی(ع)
شخصی از شیخ مفید می‌پرسد: "با وجود اختلافات زیادی که درباره وجود امام زمان(ع) است، دلیل شما بر وجود ایشان چیست؟
این پرسش موجب تدوین چنین اثر نفیسی گردید و در پی آن این عالم توانمند با استفاده از احادیث صحیح و مورد قبول شیعه و سنی، وجود آن حضرت و غیبت حکمت آمیز آن امام را اثبات می‌نماید.
از روایاتی بهره می‌گیرد که مخالفین این احادیث باید تمامی اخبار مربوط به شریعت اسلامی را رد کنند و یا تن به پذیرش این احادیث معتبر دهند. شیخ مفید در جای جای این اثر پربها ادله عقلی و نقلی بسیاری را مطرح کرده و امکان غیبت امام معصوم(ع) را اثبات می‌کند.
از جمله آثار دیگر شیخ مفید پیرامون حضرت مهدی(ع) عبارتست از:
د) کتاب الکبیر فی الغیبه
هـ) مختصر فی الغیبه
و) جوابات الفارقیین فی الغیبه
ز) کتاب النقض علی الطلحی فی الغیبه
غیر از این رساله‌ها، شیخ مفید سه رساله دیگر درباره غیبت نگاشته است که پیرامون معرفت امام زمان(ع)، امامت حضرت (ع) و پاسخ به سؤالات برخی، بحث شده است. (منبع: شیخ مفید، معلم امت. تالیف احمد لقمانی، از انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی)
* شیخ مفید از فقها و علمای بزرگ شیعی و سخت کوش در عرصه‌های دانش و تحقیق و پژوهش و دارای دویست اثر ارزشمند در موضوعات گوناگون فرهنگ و معارف اسلامی می‌باشد.
* فعالیت‌های شیخ مفید در تولید آثار ارزشمند، در محافل علما و حوزه‌های علمیه، مشهور و مورد تمجید فراوان می‌باشد.