آیات
1. وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لِلَّهِ میراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ [1]
كسانى كه بخل مىورزند، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمىكنند، گمان نكنند این كار به سود آنها است بلكه براى آنها شر است بزودى در روز قیامت، آنچه را نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقى به گردنشان مىافكنند. و میراث آسمانها و زمین، از آن خداست و خداوند، از آنچه انجام مىدهید، آگاه است.
2. الَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ یَكْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرینَ عَذاباً مُهیناً [2]
آنها كسانى هستند كه بخل مىورزند، و مردم را به بخل دعوت مىكنند، و آنچه را كه خداوند از فضل (و رحمت) خود به آنها داده، كتمان مىنمایند. (این عمل، در حقیقت از كفرشان سرچشمه گرفته) و ما براى كافران، عذاب خواركنندهاى آماده كردهایم.
3. الَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ [3]
همانها كه بخل مىورزند و مردم را به بخل دعوت مىكنند و هر كس (از این فرمان) روىگردان شود، (به خود زیان مىرساند نه به خدا)، چرا كه خداوند بىنیاز و شایسته ستایش است.
4. أَمْ لَهُمْ نَصیبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقیراً [4]
آیا آنها [یهود] سهمى در حكومت دارند (كه بخواهند چنین داورى كنند)؟ در حالى كه اگر چنین بود، (همه چیز را در انحصار خود مىگرفتند،) و كمترین حق را به مردم نمىدادند.
5. قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَكْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ وَ كانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً [5]
بگو: اگر شما مالك خزائن رحمت پروردگار من بودید. در آن صورت، (بخاطر تنگ نظرى) امساك مىكردید، مبادا انفاق، مایه تنگدستى شما شود و انسان تنگ نظر است!
6. إِنْ یَسْئَلْكُمُوها فَیُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَكُمْ [6]
چرا كه هر گاه اموال شما را مطالبه كند و حتّى اصرار نماید، بخل مىورزید و كینه و خشم شما را آشكار مىسازد!
7. ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فی سَبیلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ یَبْخَلُ وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَكُمْ ثُمَّ لا یَكُونُوا أَمْثالَكُمْ [7]
رى، شما همان گروهى هستید كه براى انفاق در راه خدا دعوت مىشوید، بعضى از شما بخل مىورزند و هر كس بخل ورزد، نسبت به خود بخل كرده است و خداوند بىنیاز است و شما همه نیازمندید و هر گاه سرپیچى كنید، خداوند گروه دیگرى را جاى شما مىآورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق مىكنند)
8. مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثیمٍ [8]
و بسیار مانع كار خیر، و متجاوز و گناهكار است.
9. و یمنعون الماعون
و دیگران را از وسایل ضرورى زندگى منع مىنمایند!
روایات
الکافی
بَابُ الْبُخْلِ وَ الشُّحِّ
1- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ سَمِعَ رَجُلًا یَقُولُ إِنَّ الشَّحِیحَ أَغْدَرُ مِنَ الظَّالِمِ فَقَالَ لَهُ كَذَبْتَ إِنَّ الظَّالِمَ قَدْ یَتُوبُ وَ یَسْتَغْفِرُ وَ یَرُدُّ الظُّلَامَةَ عَلَى أَهْلِهَا وَ الشَّحِیحُ إِذَا شَحَّ مَنَعَ الزَّكَاةَ وَ الصَّدَقَةَ وَ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ قِرَى الضَّیْفِ وَ النَّفَقَةَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أَبْوَابَ الْبِرِّ وَ حَرَامٌ عَلَى الْجَنَّةِ أَنْ یَدْخُلَهَا شَحِیحٌ [9]
امام باقر علیه السلام : امام على علیه السلام شنید كه مردى مى گوید : تنگ چشم، عذرش پذیرفته تر از ظالم است ، به او فرمود ـ : اشتباه مى كنى ؛ زیرا ظالم ممكن است توبه و استغفار كند و حق را به حقدار برگرداند ، اما تنگ چشم از پرداخت زكات و صدقه و صله رحم و مهمانداری و خرج در راه خدا و تمام امور خیر دریغ مى كند . . . و وارد شدن تنگ چشم به بهشت حرام است .
2- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِذَا لَمْ یَكُنْ لِلَّهِ فِی عَبْدٍ حَاجَةٌ ابْتَلَاهُ بِالْبُخْلِ [10]
امام صادق ع: چون خداوند به بندهاى توجّهى نداشته باشد، او را به بخل مبتلا مىسازد.
3- أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِبَنِی سَلِمَةَ یَا بَنِی سَلِمَةَ مَنْ سَیِّدُكُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ سَیِّدُنَا رَجُلٌ فِیهِ بُخْلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أَیُّ دَاءٍ أَدْوَى مِنَ الْبُخْلِ ثُمَ قَالَ بَلْ سَیِّدُكُمْ الْأَبْیَضُ الْجَسَدِ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ [11]
رسول خدا صلی الله علیه و آله به قبیله بنی سلمه فرمود: چه کسی رئیس شماست؟ گفتند: رئیس ما مردی است که بخل دارد. فرمود: و کدامین درد بدتر از بخل است؟! بلکه رئیس شما براء بن معرور آن مرد سفید اندام است.
4- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ الْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ [12]
امام کاظم علیه السلام فرمود: بخیل کسی است که نسبت به انجام واجبات الهی بخل ورزد.
5- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا مَحَقَ الْإِسْلَامَ مَحْقَ الشُّحِّ شَیْءٌ ثُمَّ قَالَ إِنَّ لِهَذَا الشُّحِّ دَبِیباً كَدَبِیبِ النَّمْلِ وَ شُعَباً كَشُعَبِ الشِّرَكِ وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَى الشَّوْكِ [13]
امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش علیهما السلام : پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود: هیچ چیز مانند تنگ چشمى، ایمان را از بین نمى برد . سپس فرمود : این تنگ چشمى را حركتى است چون حركت مورچه و شعبه هایى است همانند شعبه هاى شرك .
6- أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَیْسَ بِالْبَخِیلِ الَّذِی یُؤَدِّی الزَّكَاةَ الْمَفْرُوضَةَ فِی مَالِهِ وَ یُعْطِی الْبَائِنَةَ فِی قَوْمِهِ [14]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: كسى كه زكات واجب شده بر مال خویش را پرداخت مىكند و حقّ خویشاوندى را در میان قومش مىگذارد، بخیل نیست.
7- أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع تَدْرِی مَا الشَّحِیحُ قُلْتُ هُوَ الْبَخِیلُ قَالَ الشُّحُّ أَشَدُّ مِنَ الْبُخْلِ إِنَّ الْبَخِیلَ یَبْخَلُ بِمَا فِی یَدِهِ وَ الشَّحِیحُ یَشُحُّ عَلَى مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ عَلَى مَا فِی یَدَیْهِ حَتَّى لَا یَرَى مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ شَیْئاً إِلَّا تَمَنَّى أَنْ یَكُونَ لَهُ بِالْحِلِّ وَ الْحَرَامِ وَ لَا یَقْنَعُ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ [15]
امام صادق علیه السلام از شخصی پرسیدند می دانی تنگ چشم چه کسی است؟ عرض کرد: همان بخیل است. فرمود : تنگ چشمى، بالاتر و بدتر از بخل است ؛ زیرا بخیل نسبت به آنچه خود دارد بخل مى ورزد ، اما تنگ چشم هم به مال مردم و هم به مال خودش بخل مى ورزد ، تا جایى كه هر چه دست مردم مى بیند آرزو مى كند كه ، به حلال یا حرام ، از آن او باشد ؛ از آنچه خدا روزیش كرده نه سیر مى شود و نه سودى بر مى گیرد.
8- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَیْسَ الْبَخِیلُ مَنْ أَدَّى الزَّكَاةَ الْمَفْرُوضَةَ مِنْ مَالِهِ وَ أَعْطَى الْبَائِنَةَ فِی قَوْمِهِ إِنَّمَا الْبَخِیلُ حَقُّ الْبَخِیلِ مَنْ لَمْ یُؤَدِّ الزَّكَاةَ الْمَفْرُوضَةَ مِنْ مَالِهِ وَ لَمْ یُعْطِ الْبَائِنَةَ فِی قَوْمِهِ وَ هُوَ یُبَذِّرُ فِیمَا سِوَى ذَلِكَ [16]
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند بخیل آن نیست كه زكات واجب خود را ادا كند و به خویشاوندان بىنوایش برسد. بخیل واقعى كسى است كه زكات واجب خود را ندهد، و به نیازمندان قومش نرسد و از آنطرف در جاهاى دیگرى مال خود را ریخت و پاش نماید.
9- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ شَابٌّ سَخِیٌّ مُرَهَّقٌ فِی الذُّنُوبِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ مِنْ شَیْخٍ عَابِدٍ بَخِیل [17]
امام صادق علیه السلام : جوانِ بخشنده آلوده به گناهان، نزد خداوند عزّ و جلّ محبوبتر از پیر مردِ عابد خسیس است .
بحارالأنوار
1- لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ إِنْ كَانَ الْخَلَفُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقّاً فَالْبُخْلُ لِمَا ذَا [18]
امام صادق علیه السلام : اگر پاداش و عوض دادن خداوند عزّ و جلّ حق است پس دیگر بخل ورزیدن چرا؟
2- لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَقَلُّ النَّاسِ رَاحَةً الْبَخِیلُ وَ أَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ [19]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : كم آسایش ترین مردم، بخیل است. و بخیل ترین مردم كسى است كه در پرداخت آنچه خدا بر او واجب گردانیده است، بخل ورزد.
3- لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ الْمُتَوَكِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ مَالِكِ بْنِ أَنَسٍ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ ع عَجِبْتُ لِمَنْ یَبْخَلُ بِالدُّنْیَا وَ هِیَ مُقْبِلَةٌ عَلَیْهِ أَوْ یَبْخَلُ بِهَا وَ هِیَ مُدْبِرَةٌ عَنْهُ فَلَا الْإِنْفَاقُ مَعَ الْإِقْبَالِ یَضُرُّهُ وَ لَا الْإِمْسَاكُ مَعَ الْإِدْبَارِ یَنْفَعُهُ [20]
امام صادق علیه السلام : در شگفتم از كسى كه دنیا به او روى آورده است و نسبت به آن بخل مى ورزد، یا دنیا از او روی گردان شده و نسبت به آن بخل مى ورزد؛ زیرا با وجود رویكرد دنیا، انفاق كردن به او زیانى نمى رساند و با پشت كردن دنیا بخل و امساك به او سودى نمى رساند.
4- ل، [الخصال] لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عِیسَى السَّدُوسِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهَا قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ صَلَاحَ أَوَّلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِالزُّهْدِ وَ الْیَقِینِ وَ هَلَاكَ آخِرِهَا بِالشُّحِّ وَ الْأَمَلِ [21]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : این امّت در آغاز به سبب زهد و یقین درست شد و در پایان به واسطه بخل و آرزو نابود مى شود.
5- لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِأَنْ یَتَمَنَّى لِلنَّاسِ الْغِنَى الْبُخَلَاءُ لِأَنَّ النَّاسَ إِذَا اسْتَغْنَوْا كَفُّوا عَنْ أَمْوَالِهِمْ وَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِأَنْ یَتَمَنَّى لِلنَّاسِ الصَّلَاحَ أَهْلُ الْعُیُوبِ لِأَنَّ النَّاسَ إِذَا صَلَحُوا كَفُّوا عَنْ تَتَبُّعِ عُیُوبِهِمْ وَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِأَنْ یَتَمَنَّى لِلنَّاسِ الْحِلْمَ أَهْلُ السَّفَهِ الَّذِینَ یَحْتَاجُونَ أَنْ یُعْفَى عَنْ سَفَهِهِمْ فَأَصْبَحَ أَهْلُ الْبُخْلِ یَتَمَنَّوْنَ فَقْرَ النَّاسِ وَ أَصْبَحَ أَهْلُ الْعُیُوبِ یَتَمَنَّوْنَ مَعَایِبَ النَّاسِ وَ أَصْبَحَ أَهْلُ السَّفَهِ یَتَمَنَّوْنَ سَفَهَ النَّاسِ وَ فِی الْفَقْرِ الْحَاجَةُ إِلَى الْبَخِیلِ وَ فِی الْفَسَادِ طَلَبُ عَوْرَةِ أَهْلِ الْعُیُوبِ وَ فِی السَّفَهِ الْمُكَافَاةُ بِالذُّنُوبِ [22]
امام صادق علیه السلام: بخیلان بیش از همه باید براى مردم آرزوى توانگرى كنند؛ زیرا وقتى مردم بى نیاز شدند، از اموال و داراییهاى بخیلان چشم بر مى دارند. و صاحبان عیب بیش از همه باید براى مردم خوبى را آرزو كنند، چون وقتى مردم خوب شدند از آنها عیبجویى نمىكنند، و سفیهان بیش از همه باید براى مردم آرزوى بردبارى كنند، زیرا احتیاج دارند كه مردم از سفاهت آنان درگذرند. ولى همواره بخیلان، فقر مردم را آرزو مىكنند و صاحبان عیب، عیب مردم را آرزو مىكنند. و سفیهان همواره سفاهت دیگران را آرزو مىكنند. در حالى كه فقر باعث احتیاج به بخیل مىشود و فساد باعث عیبجویى صاحبان عیب مىشود و سفاهت باعث مجازات مىشود.
6- لی، [الأمالی للصدوق] فِی خَبَرِ مَنَاهِی النَّبِیِّ ص قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمْتُ الْجَنَّةَ عَلَى الْمَنَّانِ وَ الْبَخِیلِ وَ الْقَتَّاتِ [23]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند عزّ و جلّ مى فرماید: بهشت بر منّت گذار و بخیل و سخن چین حرام است.
7- فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ قَالَ رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَطُوفُ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَى الصَّبَاحِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ قِنِی شُحَّ نَفْسِی فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا سَمِعْتُكَ تَدْعُو بِغَیْرِ هَذَا الدُّعَاءِ قَالَ وَ أَیُّ شَیْءٍ أَشَدُّ مِنْ شُحِّ النَّفْسِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ [24]
تفسیر القمىّ به نقل از فضل بن ابى قرّة : امام صادق علیه السلام را دیدم كه از سرِ شب تا به صبح طواف مى كند و پیوسته مى گوید : خدایا! مرا از تنگ چشمىِ نفسم نگه دار . عرض كردم : فدایت شوم در طول این مدت دعایى جز این از شما نشنیدم؟ حضرت فرمود : از تنگ چشمى نفْس بدتر چیست ؟! خداوند مى فرماید : و كسانى كه از آزمندى نفْس خویش مصون مانند همانان رستگارانند .
8- ل، [الخصال] عَنِ الْخَلِیلِ عَنِ ابْنِ صَاعِدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَوْنِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مَالِكِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص خَصْلَتَانِ لَا تَجْتَمِعَانِ فِی مُسْلِمٍ الْبُخْلُ وَ سُوءُ الْخُلُقِ [25]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دو خصلت است كه در مؤمن گرد نمى آیند: بخل و بد اخلاقی.
9- ل، [الخصال] عَنِ الْخَلِیلِ عَنِ ابْنِ صَاعِدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ شَاهِینٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ مُوسَى عَنْ حَرِیزِ بْنِ سُهَیْلٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی یَزِیدَ عَنِ الْقَعْقَاعِ بْنِ اللَّجْلَاجِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ لَا یَجْتَمِعُ الشُّحُّ وَ الْإِیمَانُ فِی قَلْبِ عَبْدٍ أَبَداً [26]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بخل و ایمان، هرگز با هم در قلب بنده اى جمع نمى شوند.
10- ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ الْمُوبِقَاتُ ثَلَاثٌ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ هَوًى مُتَّبَعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ [27]
امام باقر علیه السلام فرمود: سه خصلت مُهلك عبارتند از: فرمان بردن از خصلتِ سیرى ناپذیرى ، پیروى از هوا و هوس ، و خودپسندى.
11- ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ لَا یُؤْمِنُ رَجُلٌ فِیهِ الشُّحُّ وَ الْحَسَدُ وَ الْجُبْنُ وَ لَا یَكُونُ الْمُؤْمِنُ جَبَاناً وَ لَا حَرِیصاً وَ لَا شَحِیحاً [28]
امام باقر علیه السلام فرمود: كسى كه در او تنگ چشمی و حسد و ترس باشد ایمان ندارد و مؤمن، ترسو و حریص و تنگ چشم نیست.
12- ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص السَّخَاءُ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَغْصَانُهَا فِی الدُّنْیَا مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهَا قَادَهُ ذَلِكَ الْغُصْنُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْبُخْلُ شَجَرَةٌ فِی النَّارِ أَغْصَانُهَا فِی الدُّنْیَا مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهَا قَادَهُ ذَلِكَ الْغُصْنُ إِلَى النَّارِ [29]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بخشندگى، یكى از درختان بهشت است كه شاخه هاى آن در دنیا آویزان است، هر كس به یكى از شاخه هاى آن آویزان شود آن شاخه او را به طرف بهشت مى كشاند. و بخل درختی است در دوزخ كه شاخه هاى آن در دنیا آویزان است, هر كس به یكى از شاخه هاى آن آویزان شود آن شاخه او را به طرف دوزخ مى كشاند.
13- ل، [الخصال] عَنِ الْخَلِیلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ صَاعِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حِجَارَةَ عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُزَنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ إِیَّاكُمْ وَ الشُّحَّ فَإِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِالشُّحِّ أَمَرَهُمْ بِالْكَذِبِ فَكَذَبُوا وَ أَمَرَهُمْ بِالظُّلْمِ فَظَلَمُوا وَ أَمَرَهُمْ بِالْقَطِیعَةِ فَقَطَعُوا [30]
عبد اللَّه بن عمر از پیامبر خدا (ص) نقل مىكند كه فرمود: از تنگ چشمی بپرهیزید كه همانا كسانى كه پیش از شما هلاك شدند از آن هلاك شدند چرا که آنان را وادار به دروغ كرد و آنها دروغ گفتند و آنان را وادار به ظلم كرد و آنان ظلم كردند و آنان را وادار به قطع رحم كرد و آنان قطع رحم كردند.
14- ل، [الخصال] عَنِ الْخَلِیلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَیْبَةَ عَنْ بَكْرِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ سَعِیدٍ الْمَقْبُرِیِّ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ ... إِیَّاكُمْ وَ الشُّحَّ فَإِنَّهُ دَعَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ حَتَّى سَفَكُوا دِمَاءَهُمْ وَ دَعَاهُمْ حَتَّى قَطَعُوا أَرْحَامَهُمْ وَ دَعَاهُمْ حَتَّى انْتَهَكُوا وَ اسْتَحَلُّوا مَحَارِمَهُمْ [31]
از تگ چشمی بپرهیزید، همانا آن كسانى را كه پیش از شما بودند وادار كرد كه خونهایشان را بریزند و وادار كرد كه پیوند خویشاوندى را قطع كنند و وادارشان كرد كه هتك حرمت كنند و محرمهاى خود را حلال بدانند.
15- ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ رَاشِدٍ رَفَعَهُ إِلَى الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ خَمْسٌ هُنَّ كَمَا أَقُولُ لَیْسَتْ لِبَخِیلٍ رَاحَةٌ وَ لَا لِحَسُودٍ لَذَّةٌ وَ لَا لِمُلُوكٍ [لِمَلُولٍ] وَفَاءٌ وَ لَا لِكَذَّابٍ مُرُوَّةٌ وَ لَا یَسُودُ سَفِیهٌ [32]
امام صادق علیه السلام : شما را از پنج واقعیت آگاه مى سازم : بخیل را آسایش نباشد و حسود را خوشى و شاهان را وفادارى و دروغگو را مردانگى و نادان را ریاست و سرورى .
16- ل، [الخصال] عَنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ یَحْیَى الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا یَطْمَعَنَّ ذُو الْكِبْرِ فِی الثَّنَاءِ الْحَسَنِ وَ لَا الْخَبُّ فِی كَثْرَةِ الصَّدِیقِ وَ لَا السَّیِّئُ الْأَدَبِ فِی الشَّرَفِ وَ لَا الْبَخِیلُ فِی صِلَةِ الرَّحِمِ ... [33]
امام صادق علیه السلام : متکبر هرگز نبایدتوقع توصیف نیک از جانب دیگران داشته باشد. و آدم حیله گر هرگز نباید به داشتن دوستان بسیار، چشم طمع، داشته باشد. و بی ادب نباید طمع شرافت داشته باشد. و بخیل هرگز نباید توقع صله رحم داشته باشد.
17- ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقَالَ سَیَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ عَضُوضٌ یَعَضُّ الْمُؤْمِنُ عَلَى مَا فِی یَدِهِ وَ لَمْ یُؤْمَرْ بِذَلِكَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ... [34]
امام على علیه السلام : روزگارى بس دشوار و سختگیر بر مردم مى آید كه در آن توانگر ، آنچه را در دست دارد سخت نگاه دارد ، حال آن كه به چنین كارى فرمان داده نشده است. [بلكه ]خداوند سبحان فرموده است: بخششِ میان خود را فراموش مكنید خداوند به آنچه می کنید بیناست.
18- ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَدَوِیِّ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الرُّمَّانِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ كَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَقُولُ
خُلِقَتِ الْخَلَائِقُ فِی قُدْرَةٍ فَمِنْهُمْ سَخِیٌّ وَ مِنْهُمْ بَخِیلٌ
فَأَمَّا السَّخِیُّ فَفِی رَاحَةٍ وَ أَمَّا الْبَخِیلُ فَشُومٌ طَوِیل [35]
امام رضا علیه السلام ـ به نقل از نیاكان بزرگوارش ـ فرمود : امیر المؤمنین علیه السلام این شعر را مى خواند:
-
مردمان را با قدرت آفریدى
-
برخى بخشنده اند و برخى بخیل
-
بخشنده در آسودگى است
-
اما بخیل در رنج و بدبختى طولانى
19- ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ آدَمَ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا عَلِیُّ لَا تُشَاوِرْ جَبَاناً فَإِنَّهُ یُضَیِّقُ عَلَیْكَ الْمَخْرَجَ وَ لَا تُشَاوِرِ الْبَخِیلَ فَإِنَّهُ یَقْصُرُ بِكَ عَنْ غَایَتِكَ وَ لَا تُشَاوِرْ حَرِیصاً فَإِنَّهُ یُزَیِّنُ لَكَ شَرَّهَا وَ اعْلَمْ یَا عَلِیُّ أَنَّ الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِیزَةٌ وَاحِدَةٌ یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ [36]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به امام على علیه السلام ـ : اى على! با ترسو مشورت مكن ؛ زیرا او راه حل مشكل را بر تو تنگ مى كند و با بخیل مشورت مكن ؛ زیرا او تو را از هدفت باز مى دارد و با آدم حریص مشورت مكن ؛ زیرا او آزمندى را در نظرت نیكو جلوه مى دهد. اى على ! بدان كه ترسویى و بخل و آزمندى یك سرشتند و ریشه آنها بدگمانى [به خدا ]است .
20- مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى الْأَرَّجَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْبَخِیلَ مَنْ كَسَبَ مَالًا مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ [37]
امام صادق علیه السلام: بخیل کسی است که از راه غیر حلال مالی به دست آورد و در راه غیر حقی آن را خرج کند.
21- مع، [معانی الأخبار] عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ بَلَغَ بِهِ ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ فِیمَا سَأَلَ عَلِیٌّ ع ابْنَهُ الْحَسَنَ ع أَنْ قَالَ لَهُ مَا الشُّحُّ قَالَ أَنْ تَرَى مَا فِی یَدَیْكَ شَرَفاً وَ مَا أَنْفَقْتَ تَلَفاً [38]
امیر مومنان از امام حسن علیهما السلام پرسید: تنگ چشمی چیست؟ فرمود: اینکه آنچه را داری شرف بینی و آنچه را انفاق کردی تلف!
22- مع، [معانی الأخبار] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّمَا الشَّحِیحُ مَنْ مَنَعَ حَقَّ اللَّهِ وَ أَنْفَقَ فِی غَیْرِ حَقِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ [39]
امام صادق علیه السلام : تنگ چشم كسى است كه حق خدا را نپردازد و در راهى جز حق خداوند عزّ و جلّ خرج كند .
23- مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلَامِ [40]
امام صادق علیه السلام : بخیل كسى است كه از سلام كردن بخل ورزد.
24- مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمُقْرِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بُنْدَارَ التَّمِیمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی زَكَرِیَّا عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ بِلَالٍ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْبَخِیلُ حَقّاً مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ [41]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بخیل حقیقى كسى است كه نام من نزد او برده شود و بر من درود نفرستد.
25- ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ ثَلَاثٌ إِذَا كُنَّ فِی الرَّجُلِ فَلَا تَحَرَّجْ أَنْ تَقُولَ إِنَّهُ فِی جَهَنَّمَ الْجَفَاءُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ وَ ثَلَاثٌ إِذَا كُنَّ فِی الْمَرْأَةِ فَلَا تَحَرَّجْ أَنْ تَقُولَ إِنَّهَا فِی جَهَنَّمَ الْبَذَاءُ وَ الْخُیَلَاءُ وَ الْفَخْرُ [42]
امام صادق علیه السلام : سه خوى است كه اگر در مرد باشد، باكى نیست كه بگویى او دوزخى است: خشونت و بزدلى و بخل. و سه خوى است كه اگر در زن باشد، پروایى نیست كه بگویى او دوزخى است: بى حیایى، بزرگ منشى و فخر فروشى.
26- ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَا كَانَ فِی شِیعَتِنَا فَلَا یَكُونُ فِیهِمْ ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ لَا یَكُونَ فِیهِمْ مَنْ یَسْأَلُ بِكَفِّهِ وَ لَا یَكُونُ فِیهِمْ بَخِیلٌ وَ لَا یَكُونُ فِیهِمْ مَنْ یُؤْتَى فِی دُبُرِهِ [43]
امام صادق علیه السلام : شیعیان ما هر عیبى داشته باشند ، سه عیب ندارند : در بین آنها كسى كه گدایى كند وجود ندارد ، در میانشان بخیل وجود ندارد ، در میانشان كسى كه لواط دهد یافت نمى شود .
27- جا، [المجالس للمفید] عَنْ أَبِی غَالِبٍ الزُّرَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى الْمَعْرُوفُ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَى عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ فَإِنْ قَبِلَهَا مِنِّی فَبِرَحْمَتِی وَ مِنِّی وَ إِنْ رَدَّهَا عَلَیَّ فَبِذَنْبِهِ حَرَمَهَا وَ مِنْهُ لَا مِنِّی وَ أَیُّمَا عَبْدٍ خَلَقْتُهُ فَهَدَیْتُهُ إِلَى الْإِیمَانِ وَ حَسَّنْتُ خُلُقَهُ وَ لَمْ أَبْتَلِهِ بِالْبُخْلِ فَإِنِّی أُرِیدُ بِهِ خَیْراً [44]
رسول خدا (ص) فرمود: خداى متعال مىفرماید: كار نیك هدیّهاى از جانب من بسوى بنده مؤمن خودم است، پس اگر آن را پذیرفت، این از رحمت و جانب من بسوى بنده مؤمن خودم است و اگر آن را ردّ نمود به سبب گناه خودش از آن محروم مانده است، و این محرومیّت از خود اوست نه از من، و هر بندهاى را كه آفریدم و به راه ایمان هدایتش كردم، و اخلاق او را نیكو ساختم، و به بخل گرفتارش ننمودمهمانا خیر او را خواستهام.
28- مكا، [مكارم الأخلاق] عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ خِیَارُكُمْ سُمَحَاؤُكُمْ وَ شِرَارُكُمْ بُخَلَاؤُكُمْ وَ مِنْ خَالِصِ الْإِیمَانِ الْبِرُّ بِالْإِخْوَانِ وَ السَّعْیُ فِی حَوَائِجِهِمْ [45]
امام صادق علیه السلام: بهترین شما بخشنده هایتان و بدترین شما بخیلهایتان هستند. و از خلوص ایمان نیکی به برادران و تلاش در رفع نیازهایشان است.
29- ختص، [الإختصاص] قَالَ الصَّادِقُ ع حَسْبُ الْبَخِیلِ مِنْ بُخْلِهِ سُوءُ الظَّنِّ بِرَبِّهِ مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّةِ [46]
امام صادق علیه السلام : در بخل بخیل همین بس كه به خداى خود بدگمان است. كسى كه به عوض یقین داشته باشد، بذل و بخشش مى كند.
30- نهج، [نهج البلاغة] قَالَ ع الْبُخْلُ عَارٌ ...وَ قَالَ ع الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِی الْعُیُوبِ وَ هُوَ زِمَامٌ یُقَادُ بِهِ إِلَى كُلِّ سُوءٍ [47]
امام على علیه السلام : بخل، ننگ است. بخل، در بردارنده همه بدیها است و افسارى است كه [بخیل] به وسیله آن به سوى هر بدى كشانده مى شود.
31- كِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّكُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص السَّخِیُّ قَرِیبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ النَّاسِ قَرِیبٌ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْبَخِیلُ بَعِیدٌ مِنَ اللَّهِ بَعِیدٌ مِنَ النَّاسِ قَرِیبٌ مِنَ النَّارِ [48]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شخص بخشنده به خدا و مردم و بهشت نزدیك است و بخیل، از خدا و مردم به دور و به آتش نزدیك است.