كلمات كليدي : تاريخ، سيره نبوي، مشاوره، مشورت از ديدگاه پيامبر، وظايف مشاور، وظايف مشورت كننده، فوايد مشورت
نویسنده : زينب ابراهيمي
مشورت و واژه‌های مترادف آن از ماده شور و در لغت از شار، «شارالعسل» به معنای بیرون آوردن عسل ناب از کندو گرفته شده‌است[1] و در اصطلاح برخورداری از هم‌فکری در کارها و رأی تخصصی خردمندان برای انتخاب اصلح است.[2] زیرا مشاوره موجب رهنمون شدن به سوی بهترین اندیشه و محکم‌ترین نظر و دور ماندن از خودپسندی و خودرأیی است که گاه شکست‌های جبران ناپذیر را درپی‌دارد.
پیامبر(ص) با وجود وحی، برخورداری از عصمت و قوای کامل عقلانی، بر اساس تعالیم قرآن کریم، همواره در تمام امور به جزاحکام شرعی با یاران خویش رایزنی می‌کرد و بهترین راه را برمی‌گزید.[3] بدان سبب که مسلمانان نیز به این سنت روی آورده[4] در زندگی شیوه خردمندان را در پیش گیرند تا از فرو غلطیدن در دام استبداد و خود رأیی که سرانجامش سقوط و تباهی است،[5] بپرهیزند.
تأکید قرآن و سیره پیامبر(ص) بر مشورت ما را به دو نکته رهنمون می‌سازد:
1) اهمیت مشورت و شورا را به مسلمانان یادآوری نموده و روحیه مشورت را در عرصه‌های مختلف جامعه اسلامی، ایجاد و تقویت کند. زیرا فقدان این خصیصه، پایانی جز تباهی نخواهد داشت. پیامبر (ص) در این‌باره می‌فرماید: «هرگاه زمامدارانتان خودسر، توانگرانتان بخیل و امورتان بر مشورت برگزار نشد، زیر زمین برای شما بهتر از روی زمین خواهد بود».[6]
2) مسلمانان، حتی آنها که از اندیشه و قوای عقلانی برتر برخوردارند، به مشورت نیازمندند و باید این سیره را پس از آن‌حضرت به کار گیرند و از نتایج مطلوب آن برخوردار شوند و زندگی را براساس آن بنیان نهند.
رایزنی با مردم و توجه به دیدگاه‌های آنان نه تنها موجب دوری از استبداد می‌گردد، بلکه بهره‌گیری از توانایی‌ها و کسب آرا و اندیشه‌های متقن را در پی‌دارد.
پیامبر(ص) در تعیین فرمانداران و استانداران، واگذاری مدیریت و حکومت بخشی از مناطق تحت اداره خویش و یا اعزام افراد برای تبلیغ با اصحاب مشورت می‌کرد.
پیامبر(ص) در چه اموری مشورت می‌کرد؟
قرآن کریم می‌فرماید: «هنگامی که خدا و رسول او در موردی حکم کردند دیگر برای هیچ مرد و زن مؤمنی در امور خویش اختیاری نیست و باید از فرمان خداوند پیروی کنند و هر کس از فرمان خدا و پیامبر او سرپیچی کند، آشکارا گمراه شده است».[7] بنابر‌این فقط احکام شرعی که حکم صریحی درباره آنها از جانب خداوند صادر شده و لازم الاطاعه‌اند و مشورت در آنها جایز نیست،[8] پیامبر(ص) در تمامی امور دیگر با مردم مشورت می‌کرد و از آن میان بهترین رأی را برمی‌گزید و در مواردی که نظر صحابه به زیان آنان بود، نظر خود را اعمال می نمود.
در جنگ بدر برای چگونگی روبرو شدن با دشمن با یاران خود مشورت نمود و از آنان خواست تا نظرهای خود را دربارهٔ نبرد با قریش بیان کنند، آیا پیش برویم و با دشمن بجنگیم یا از بیابان بدر باز‌گردیم؟ سران مهاجرین و انصار دو نظر متضاد دادند، پیامبر(ص) نظر انصار را که آماده نبرد بودند، پذیرفت.[9]
در جنگ احد پیران قوم طرفدار قلعه‌داری و توقف در مدینه بودند،که با پرتاب تیر و سنگ از برج‌ها و پشت‌بامها از شهر دفاع کنند؛ در حالیکه جوانان، طرفدار نبرد در بیرون شهر بودند. و نظر پیران را، روشی زنانه تلقی می‌کردند. پیامبر(ص) بر خلاف رأی خویش نظر دوّم را که رأی اکثریّت بود، پذیرفت.[10]
اصل مشورت در اسلام تا بدان پایه دارای اهمیت است که یکی از منابع صدور احکام (درامور مستحدثه) را "اجماع"؛ یعنی جمع نظر عالمان دینی قرار داده و آن را معتبر دانسته‌اند.
ویژگی‌های شورای اسلامی از دیدگاه پیامبر(ص)
قرآن کریم خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «در تصمیمات خود با آنان به مشورت بپرداز، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکّل کنندگان را دوست دارد[11] و در آیه‌ای دیگر مشورت را از خصایص مهم مؤمنان دانسته و از آن در کنار نماز و انفاق یاد کرده[12] و پیامبر(ص) را که مصداق انسان کامل است، بدان سفارش می‌کند».[13]
بر اساس این آیات می‌توان گفت:
1- در اسلام تصمیم نهایی و صحیح تصمیمی است که بر مدار حق و راستی انجام گیرد نه براساس احساسات و خواسته های خودخواهانه.
2- هنگام تصمیم گیری بر خدا توکل شود، تا علاوه بر آرامش و اطمینان روحى و معنوى، او را در مواجهه با مشکلاتی که پیش رو دارد،شکیبا سازد.
فواید مشورت از دیدگاه اسلام :
1- موجب رشد و آگاهی مشورت کننده نسبت به موضوع مورد مشاوره می‌شود. امام علی(ع) می‌فرماید: «آن که از خرد دیگران بهره جست، درست را از خطا باز شناخت».[14]
2- حل مشکلات با هزینه‌های مادّی و معنوی کمتر و در زمان کوتاه تر امکان پذیر خواهد بود.
3- کسب مهارت‌های جدید و شیوه به کارگیری آن. پیامبر(ص) در این باره فرمود: «هیچ قومی مشورت نکردند، جز آن که به بهترین امور هدایت شدند»[15] و خود در جنگ احزاب به پیشنهاد سلمان فارسی، خندق را که از تاکتیک‌های دفاعی ایرانیان بود و اعراب با آن آشنایی نداشتند با اصحاب حفر نمودند.[16]
4- جلوگیری از گمراهی و شکست: کسی که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، موارد و مکان‌های لغزش و اشتباه را می‌شناسد،[17] به حقیقت دست یافته و رستگار می‌شود.[18]
5- ایجاد مسؤلیت‌پذیری در تمامی آحاد مردم نسبت به حل مشکلات اجتماعی: «مشورت با مردم آنان را به تفکر و دقت در امور واداشته، جامعه را از گرفتار شدن در جمود فکری و بی‌تفاوتی باز‌داشته و رسیدن به بهترین راه حل‌ها را امکان‌پذیر می‌کند». از این‌رو مشورت را باب رحمت، مفتاح و برکت نامیده‌اند.[19]
ویژگی‌های مشاور از دیدگاه اسلام:
اگر چه مشورت در امور راه گشای مشکلات بسیاری است؛ اما اگر مشاور صلاحیت‌های لازم را دارا نباشد، نه تنها مشورت کننده بهره‌ای از آن نخواهد برد، بلکه زیان‌های آن بیش از منفعتش خواهد بود. پیامبر در صلح «حدیبیه» بر خلاف افکار عمومی یارانش که با اصل صلح و برخی از مفاد آن مخالفت بودند با مشرکان پیمان صلح بست و اعتراض صحابه را نادیده گرفت. گذشت زمان نیز ثابت کرد که عمل پیامبر(ص) به نفع مسلمانان بوده است.[20]
از این‌رو اسلام، ویژگی‌هایی برای مشاور برمی‌شمرد تا مشورت ثمربخش باشد:
1- خدا ترسی: وجود این خصلت در مشاور او را مورد اعتماد قرار داده و از طرح راه‌هایی که خشنودی خدا در آن نیست و یا در نظر گرفتن منافع خویش برحذر باشد و از سر نیک اندیشی و خیرخواهی او را راهنمایی کند.
امام صادق(ع) در این باره به سفیان ثوری می‌فرماید: «در کار خویش با کسانی مشورت کن که پروای الهی دارند».[21]
2- تجربه: مشاور می‌بایست در زمینه مورد مشورت، تجربه کافی، توانایی درک و تحلیل مشکل را داشته و با استفاده از تجارب گذشتگان، راه حل‌های مناسب با شرایط زمانی و مکانی مشورت کننده به او ارائه دهد و به فرموده علی(ع)؛ خداوندان اندیشه و خرد و تجربه و دوراندیشی بهترین افراد برای مشورت‌اند.[22]
3- علم و آگاهی: ژرف اندیش و واقع‌نگر و با روحیات مشورت کننده آشنا باشد و با احاطه کافی بر ابعاد گوناگون مشکلات وی و ارائه آگاهی‌های نظری و عملی، بهترین راه حل را به مشورت کننده پیشنهاد کند.
از پیامبر(ص) نقل شده است که: با دانشمندان صالح (که به دانش خویش عمل می‌کنند) مشورت کن و چون بر اجرای آن مصمم شدید، بر خدا توکل کنید.[23]
4- مشاور باید عاقل و آزاد اندیش باشد. هم‌چنان که پیامبر(ص) می‌فرماید: با انسان عاقل مشورت کنید و از نظرش سرپیچی نکنید که پشیمان خواهید شد.[24]
علی(ع) نیز در این‌باره می‌فرماید: «آن کس که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، مکان‌های لغزش و اشتباه را می‌شناسد».[25]
در جنگ بدر(سال دوم)، پیامبر در کنار اولین چاه بدر اردو زد. حباب بن منذر گفت: یا رسول الله آیا به فرمان خداوند در این مکان فرود آمده آید یا براساس مصالح جنگی؛ پیامبر فرمود: مصالح جنگی. حباب گفت: پس دستور دهید کنار آخرین چاه که به دشمن نزدیک تر است ، پیش رویم وآنجا اردو زنیم. پیامبر فرمود: رأی تو به صواب نزدیک‌تر است.[26]
وظایف مشاور از دیدگاه پیامبر(ص)
1- متعهد و رازدار باشد و اطلاعات به دست آمده را برای غیر کتمان کند.
علی(ع) در این مورد می فرماید: «هر مسلمانی در مشاوره خیانت ورزد، از او بیزاری می جویم».[27]
2- از سستی و کاهلی در امر مشاوره دوری کند و واقع بینانه مشکل را مورد بررسی قرار دهد.
امام سجاد(ع) در این مورد می‌فرماید: «رأی تو باید چنان باشد که اگر خود جای او بودی همان را به کار می‌بستی».[28]
3- از سلامت نسبی و همه جانبه برخوردار و هم‌کاری صمیمانه و صادقانه‌ای با مشورت کننده داشته باشد.
على(ع)مشورت با سه گروه را منع می‌کند:
«لا تدخلن فى مشورتک بخیلا یعدل بک عن الفضل و یعدک الفقر؛ و لا جبانا یضعفک عن الامور؛ و لا حریصا یزین لک الشره بالجور»
بخیل را در رأی زنی خود در میاور که تو را از نیکو کاری بازگرداند و از درویشی می‌ترساند و نه ترسو را تا در کارها سستت نماید ونه آزمند را تا حرص ستم را برایت بیاراید.[29]
4- اگر مشاور برای خود صلاحیت اظهار نظر قائل نیست، او را به کسی که می‌شناسد و مورد اطمینان اوست راهنمایی کند.[30]
وظایف مشورت کننده:
1- مشاور را به طور دقیق و کامل در جریان موضوع قرار دهد به گونه‌ای که اطلاعات او به اندازه اطلاعات مشورت کننده باشد تا با آگاهی ابعاد گوناگون موضوع را بررسی و او را راهنمایی کند.[31]
2- در تصمیم‌گیری و پذیرش نظرها از عقل و خرد خود بهره جوید و بدون تفکّر آن را به کار نبندد. در جنگ بدر پیامبر(ص) دربارهٔ سرنوشت اسیران بدر با یاران خویش مشورت کرد. ابوبکر گفت: خویشان پدرت را نگه دار. عمر گفت: در یک وادی پر درخت آنها را بسوزانید. اما پیامبر(ص) برای آزادی آنان فدیه تعیین کرد.[32]
3- هرگاه به سلامت رأی و خیرخواهی مشاور یقین پیدا کرد، نظر او را بپذیرد و مورد استفاده قرار دهد. زیرا مخالفت با رأی انسان عاقل و خیرخواه هلاکت و پشیمانی به بار خواهد آورد.[33]
علی (ع) نیز در این‌باره می‌فرماید: «کسی که مخالف نظر مشورتی عمل کند کارش به پشیمانی خواهد کشید.»[34]
4- چون نظرها متفاوت و آراء گوناگون است، اگر نظر مشاور مطابق میل مشورت کننده نبود، او را به بدخواهی متّهم نکند.[35]