منازل امام حسین(ع) از مکه تا کربلا (1)

كلمات كليدي : امام حسين(ع)، تنعيم، صفاح، ذات عرق، شقوق، زرود

نویسنده : سيد علي اكبر حسيني

کاروان امام حسین(ع) در راه خود از مکه تا کربلا از جایگاهها و منزلگاههای بسیاری عبور کرد امام(ع) در برخی از این منازل یک شبانه روز و در برخی دیگر یک روز و در بعضی دیگر، مدت کوتاهی توقف کردند. همچنین در برخی از جاها کاروان امام(ع) تنها برای ادای نماز توقف کرد و از برخی دیگر نیز بدون هیچ توقفی، گذشتند. کاروان حسینی در طول مسیر مکه به کربلا بیش از بیست منزل را پشت سر گذاشتند که از جمله این منازل می‌توان به این موارد اشاره کرد:

التنعیم[1]

امام حسین(ع) در آغاز حرکت خود به سوی عراق، به جاى آن که از مکّه به سوى شمال شرق و منزل صفاح (نخستین منزل مسیر مکّه به کوفه) برود، به سمت تنعیم در شمال غرب و در مسیر مدینه، حرکت کرد و بدین سان، حدود نُه کیلومتر، بر طول مسافت خود تا عراق افزود. احتمالاً این اقدام، ترفندى بر ضدّ تعقیب مأموران حکومت بود که قصد ممانعت از حرکت امام(ع) به سوى کوفه را داشتند. در این موضع امام(ع) قافله‌ای را مشاهده نمود که از یمن می‌آمدند. از اهل آن قافله، شترانی را برای اثاثیه خود و یارانش اجاره نمود و به آنها فرمود: «هر کس می‌خواهد با ما همراه شود ما کرایه او را پرداخت نموده و صحبت او را نیکو خواهیم شمرد و هر کس که قصد دارد در اثنای راه از ما جدا شود ما کرایه او را به اندازه‌ای که با ما طی طریق نموده خواهیم پرداخت.» پس گروهی پذیرفتند و با امام(ع) همسفر شدند و گروهی دیگر نپذیرفتند، به راه خود ادامه دادند[2]-[3]

الصفاح[4]

کاروان کربلا در ادامه مسیر خود به سومین منزل، یعنی صفاح رسید. در این مکان فرزدق شاعر به ملاقات امام(ع) شتافت و عرض کرد: «هر چه از خدا می‌خواهید، خداوند به شما عطا کند.» امام حسین(ع) رو به او کرده فرمود: «برای من از مردم عراق بگو.»

فرزدق گفت: «از مرد آگاهی سؤال فرمودی؛ دلهای مردم[عراق] با شماست و شمشیرهای آنان با بنی‌امّیه! و قضا از آسمان فرود آید و هرچه خدا خواهد همان شود.»

امام(ع) فرمود: «راست گفتی، کارها همه با خداست و هر روز او را مشیّتی است، اگر قضای الهی بر وفق مراد باشد، ما او را بر نعمتهایش سپاسمی‌گزاریم و برای ادای شکر از او توفیق می‌طلبیم؛ و اگر قضای الهی میان ما و آرزوهایمان جدایی اندازد، عمل کسی که خالصانه و برخاسته از تقوای الهی باشد، در نزد خدا فراموش نمی‌شود.»[5]

بستان بنی‌عامر(ابن عامر) [6]

برخی از مورخان محل دیدار فرزدق با امام حسین(ع) را در این مکان ذکر کرده‌اند.[7]

وادی العقیق[8]

امام(ع) و همراهانشان به «وادی عقیق» رسیدند. در این منزل، عون و محمد فرزندان عبدالله بن جعفر طیّار به خدمت امام(ع) رسیدند و با خود نامه‌ای از پدرشان برای امام(ع) آورده بودند که در آن درخواست شده بود که آن حضرت(ع) از رفتن به کوفه منصرف شده و به مکه بازگردد.[9] همزمان با نوشتن نامه، عبدالله بن جعفر، نزد عمرو بن سعید- حاکم مکه - رفت و برای امام حسین(ع) امان گرفت و آن را به همراه نامه‌ای توسط برادر عمرو بن سعید به خدمت امام(ع) فرستاد و خود عبدالله نیز آمد و امام حسین(ع) را در «ذات عرق» ملاقات نمود و امان نامه را برای امام(ع) قرائت کرد.

امام(ع) از مراجعت به مکه امتناع ورزیدند و فرمودند: «رسول خدا(ص) را در خواب دیدم که مرا فرمان داد تا به حرکت خود ادامه دهم و من چیزی را که رسول خدا(ص) فرمان داده است، انجام خواهم داد.»[10]

سپس امام(ع)، به نامه عمرو بن سعید پاسخ دادند.[11] عبدالله بن جعفر و یحیی بن سعید از امام(ع) جدا گردیدند؛ اما دو فرزند عبدالله، نزد امام(ع) ماندند. او به فرزندان خود سفارش کرد تا در ملازمت امام(ع) باشند؛ ولی خود عذرخواهی نموده و بازگشت.[12]

گفته شده حضرت(ع) در این منزل با بشر بن غالب دیدار کردند.[13]

وادی‌الصفراء[14]

پس از وادی‌العقیق، کاروان امام حسین(ع) در وادی‌الصفراء وارد شد. گفته شده که در این منزل، مُجمَّع بن زیاد و عَبّاد بن مهاجر به کاروان ابا عبدالله(ع) پیوستند. مجمع و عباد در منازل «جُهینه» در اطراف مدینه به سر می‌بردند، و چون امام حسین(ع) از مکه خارج گردید و به این منزل رسید، مُجمَّع و عَبّاد امام(ع) را در این منزل ملاقات نمودند و ملازم آن حضرت(ع) در این سفر شدند. آنان به دنبال آن حضرت(ع) به کربلا آمدند و در رکاب آن حضرت(ع) جنگیدند و شربت شهادت نوشیدند.[15]

ذات عِرق[16]

امام حسین(ع) و همراهانش وارد «ذات عرق» شده و در این منزل، رحل اقامت افکندند.[17] در این منزل ایشان با مردی از قبیله بنی‌اسد به نام بشر بن غالب ملاقات فرمود. حضرت(ع) از بشر در مورد اوضاع و احوال کوفه پرسید و او پاسخ داد: «دلها با شما و شمشیرها با بنی‌امیّه است!» امام(ع) فرمود: «راست گفتی ای برادر اسدی.»[18] سپس بشر بن غالب از امام حسین(ع) درباره این آیه "یَومَ نَدعُوا کُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِم"[19] سؤال نمود، امام(ع) فرمود: «یعنی پیشوا و امامی که مردم را به راه راست هدایت کند و مردم هم او را اجابت کنند، و امامی که مردم را به گمراهی و ضلالت دعوت کند و مردم نیز به دعوت او پاسخ مثبت دهند؛ گروه اول در بهشت و گروه دوم در آتش خواهند بود.[20]

الحاجر من بَطن الرُمَّة[21]

کاروان امام(ع) پس از ذات عرق به «حاجر بطن الرمة» رسید.[22] در این منزل، امام(ع) قیس بن مسهر صیداوی- و به نقل برخی دیگر از مورخان، برادر رضاعی خود - عبدالله بن یَقطُر[23]- را به سوی اهل کوفه فرستاد در حالی که ظاهراً خبر شهادت مسلم بن عقیل به او نرسیده بود. مضمون نامه این بود:

«بسم الله الرحمن الرحیم

از حسین بن علی(ع) به سوی برادرانش از مؤمنین و مسلمین؛ سلام علیکم.

من خدای یکتا را سپاس می‌گویم، امّا بعد؛ نامه مسلم بن عقیل به من رسید و او از حسن رأی و تصمیم اشراف و اهل مشورت شما بر یاری کردن ما و طلب حقّ ما، به من خبر داده است. من از خدای متعال می‌خواهم که در حقّ ما احسان نماید و شما را اجری بزرگ عطا فرماید. من روز سه‌شنبه هشتم ذیحجه(روز ترویه) از مکه بیرون آمدم. وقتی فرستاده من نزد شما رسید در کار خود شتاب کنید و هرچه لازمه کار است تدارک کنید که در همین روزها من خواهم رسید. انشاءالله، والسلام علیکم و رحمة الله».[24]

فَید[25]

کاروان حسینی(ع) پس از منزل بطن‌الرمه به منزل «فَید» رسیدند و ساعاتی را در این موضع، منزل گرفتند.

الاجفُر[26]

پس از ترک منزل فید، کاروان امام(ع) به الاجفر رسید و در این منزل اردو زدند. ایشان در این موضع عبدالله بن مطیع عدوی را ملاقات کردند. عبدالله پیش از امام(ع) در آنجا فرود آمده بود، و هنگامی که حسین(ع) را دید نزد آن حضرت(ع) آمد و گفت: «پدر و مادرم به فدایت ای پسر رسول خدا(ص)؛ چه چیز شما را بدین جا کشانده است؟!»

امام حسین(ع) فرمود: «پس از مرگ معاویه، مردم عراق به من نامه نوشتند و مرا دعوت نمودند.»

عبدالله بن مطیع به حضرت(ع) گفت: «تو را به خدا قسم ای پسر پیامبر(ص)، نگذار تا حرمت اسلام از میان برود، تو را سوگند می‌دهم که حرمت قریش و عرب را پاس بداری. به خدا قسم اگر این حکومت که در دست بنی‌امیّه است، را طلب کنی، تو را خواهند کشت و پس از تو از هیچ ‌کس بیم نخواهند داشت. به خدا سوگند که این حرمت اسلام و عرب است که شکسته می‌شود، پس چنین مکن و به کوفه مرو و خود را در دسترس بنی‌امیه مگذار!»[27]

خُزَیمیّه[28]

امام حسین(ع) و همراهانش در خزیمیه فرود آمدند و یک شبانه روز در این منزل توقف نمودند.[29] صبحگاهان، حضرت زینب(س) به نزد امام(ع) آمد و عرضه داشت: «ای برادر! آیا به شما خبر دهم که شب گذشته چه شنیدم؟»

امام حسین(ع) فرمود: «چه شنیدی؟»

گفت: در نیمه‌های شب از خیمه‌ها بیرون رفتم، شنیدم هاتفی می‌گفت:

«اَلا یا عَینُ فَاحتَفِلِی بِجهدِ وَ مَن یَبکِی عَلَی الشُّهَداءِ بَعدِی

عَلی قَومٍٍٍٍٍ تَسُوقُهُمُ المَنایا بِمِقدارٍ اِلی اِنجازِ وَعدِ»[30]-[31]

امام(ع) فرمودند: «خواهرم! هر چه را که خداوند مقّدر فرموده است، همان خواهد شد.»[32]

شقوق[33]

امام حسین(ع) پس از یک شبانه روز اقامت در منزل «خزیمیه»، به منزل شقوق وارد شدند. در این منزل، امام حسین(ع) مردی را دید که از جانب کوفه می‌آمد؛ حضرت(ع) از او درباره مردم کوفه سئوال نمود، و او پاسخ داد. امام(ع) فرمود: «امور[بندگان]، به دست خدای متعال است، هرچه را که بخواهد انجام می‌دهد و پروردگار ما هر روز اراده‌ای دارد؛ اگر قضای الهی بر ما نازل شد، ما خدا را بر نعمتهایش حمد کرده و از برای شکرش از او مدد می‌جوییم و اگر قضای الهی میان ما و آرزوهایمان فاصله انداخت، آن که نیّت او خالص است و بر پایه حق استوار، از رحمت او دور نیست.»[34]

در کتاب ابن‌عثم کوفی آمده است که: «فرزدق در این منزل نیز با امام حسین(ع) ملاقات داشته است.»[35] سید بن طاووس نیز نقل کرده است که امام حسین(ع) اشعاری را در پاسخ سؤال فرزدق بیان نمود. فرزدق گفت: «چگونه به سوی کوفه می‌روی و نسبت به مردم آن امید بسته‌ای در حالی که همین‌ها بودند که مسلم بن عقیل پسر عموی شما را کشتند؟!»

امام حسین(ع) اشک از چشمانش جاری شد و فرمود: «خداوند مسلم را رحمت کند؛ مسلم به سوی رحمت و رضوان الهی شتافت و آنچه برعهده او بود انجام داد، [اما] آن مسئولیتی که برعهده ماست، همچنان باقی مانده است.»[36]

زَرود[37]

قافله امام حسین(ع) پس از رسیدن به «زرود»، اندکی در این منزل توقّف کرد.

پیوستن زهیر بن قین به کاروان امام حسین(ع) از مهمترین وقایع و اتفاقات این منزل است؛ زهیر بن قین بجلی از هواداران عثمان به شمار می‌رفت و در آن سال مراسم حج را به جای آورده بود و به کوفه باز می‌گشت.[38]

در چگونگی پیوستن او به سپاه امام(ع) جماعتی از قبیله بنی‌فزاره و بجیله چنین نقل کرده‌اند: «ما با زهیر بن قین از مکه باز می‌گشتیم و در راه همراه با حسین(ع) و همراهانش طی طریق می‌کردیم، چون حسین(ع) در محلّی فرود می‌آمد، ما در جای دیگری فرود می‌آمدیم! اما در بعضی از منازل ما هم به ناچار در همان محلّی فرود می‌آمدیم که حسین(ع) در آنجا فرود آمده بود! در منزل «زرود» با زهیر نشسته و غذا می‌خوردیم که ناگهان فرستاده حسین(ع) بر ما وارد شد و سلام کرد و گفت: "ای زهیر بن قین! ابا عبدالله الحسین(ع) مرا به سوی تو فرستاده تا به ملاقاتش بروی."

همه دست از غذا کشیدیم و سکوت کردیم، در این هنگام همسر زهیر بانگ برآورد که: "سبحان الله! فرزند پیامبر(ص) تو را فرا خوانده و کسی را به دنبالت فرستاده و تو از رفتن خودداری می‌کنی؟! چه می‌شود اگر نزد او رفته و سخن او را بشنوی!"

زهیر از جای برخاست و به خیمه امام(ع) رفت، طولی نکشید که مراجعت نمود در حالی که چهره‌اش از فرط شادی می‌درخشید. فرمان داد تا خیمه‌اش را برچینند و اسباب و لوازمش را بردارند و در جوار اردوی امام(ع) چادر بزنند، سپس به همسرش گفت: "تو را طلاق دادم، زیرا دوست ندارم از من جز خوبی به تو برسد، من تصمیم گرفته‌ام که در مصاحبت حسین(ع) باشم و جانم را فدای او کنم." سپس همسر خود را با مقداری آذوقه و مال با چند تن از عموزاده‌هایش همراه کرد تا او را به مقصد برسانند.»[39]

زهیر بعد از وداع با همسرش به همراهان خود گفت: "هر کسی از شما دوست دارد، با من بیاید، والاّ این آخرین دیدار ماست!" و بعد، حدیثی را برای همراهان خود نقل کرد؛ او گفت: «ما در «بلنجر»[40] جنگ می‌کردیم؛ خداوند ما را در این جنگ پیروز کرد و غنائمی را بدست آوردیم. سلمان فارسی به ما گفت: "آیا به این فتح و پیروزی و گرفتن غنائم خوشحال و مسرورید" گفتیم: "آری!" گفت: "زمانی که محضر سیّد شباب آل محمد(ص) را درک کردید به جنگ نمودن در کنار او و یاری نمودن او و غنائمی که در این راه نصیب شما خواهد شد، بیشتر شاد می‌شوید!" من هم اکنون شما را به خدا می‌سپارم.»[41]

منابع :

[1]-موضعی است در مکه خارج از حرم در طریق مدینه که اهل مکه برای عمره از آنجا محرم می‌شوند. الحموی، یاقوت؛ معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، 1995، ج2، ص49 و البغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن؛ مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1954، ج1، ص277.

[2]-شیخ مفید؛ الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، ص1413، ج2، ص68.

[3]-بسیاری از مورخان بر این مطلب اشاره کردند که این کاروان حامل ورس و کالاهای قیمتی برای یزید بود که امام(ع) آنها را به نفع خود مصادره نمود. الدینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود؛ الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر مراجعه جمال‌الدین ‌شیال، قم، منشورات رضی، 1368ش، ص245؛ البلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، 1977، ج3، ص164؛ الطبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967،ج5، صص385-386؛ و الخوارزمی، الموفق بن احمد؛ مقتل الحسین(ع)، تحقیق و تعلیق محمد السماوی، قم، مکتبة المفید، بی‌تا، ج1، ص173.

[4]-مکانی است بین حنین و نشانه‌های حرم بر جانب چپ کسی که داخل مکه می‌شود. الحموی، پیشین، ج3، ص412.

[5]-ابن‌سعد؛ الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، چاپ اول، 1993، خامسه1، ص453؛ البلاذری، پیشین، صص164-165؛ الطبری، پیشین، ص386؛ مسکویه، ابوعلی؛ تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، 1379ش، ج2، صص59- 60 و الخوارزمی، پیشین، ص174.

[6]-الحموی، پیشین، ج1، ص414 و ابوطالب، یحیی بن حسین؛ تیسیر المطالب فی امالی ابی‌طالب، صنعاء، مؤسسه امام زید بن علی، چاپ اول، 1422، ص144.

[7]-المحلی، حمید بن احمد؛ الحدائق الوردیه فی مناقب الائمة الزیدیه، صنعاء، مکتبة بدر، چاپ اول، 1423، ج1، ص196.

[8]-«عقیق» به مکانهای مختلفی اطلاق می‌شود، و مراد از وادی العقیق که امام(ع) در آنجا منزل نمودند، منزلی است که آن را وادی مبارک گفته‌اند و این وادی در میانه وادی ذوالحلیفه است ولی به مکه نزدیکتر است و قسمتی از آن«ذات عرق» است که میقات مردم عراق می‌باشد. الحموی، پیشین، ج4، ص139.

[9]-الطبری، پیشین، ج5، ص388؛ شیخ مفید؛ پیشین، ج2، ص69 و ابن‌اثیر، علی بن ‌ابی‌الکرم؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، 1965، ج4، ص40.

[10]- الطبری، پیشین، ج5، ص388و شیخ مفید؛ پیشین، ج2، ص69.

[11]-الطبری، پیشین، ج5، ص388.

[12]-شیخ مفید؛ پیشین، ج2، ص69 و محمد السماوی؛ ابصار العین فی انصار الحسین(ع)، تحقیق محمد جعفر الطبسی، مرکز الدرسات الاسلامیه لممثلی الولی الفقیه فی حرس الثورة الاسلامیه، چاپ اول، ص75.

[13]-حلی، ابن‌نما؛ مثیر الاحزان، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، 1406،ص42.

[14]-«وادی الصفراء» از نواحی مدینه و دارای نخل زیاد و زراعت است، این وادی سر راه حجّاجی است که به مکه می‌روند و رسول خدا(ص) بر این وادی زیاده بر یک بار عبور نموده و از آنجا تا بدر یک مرحله راه است و در حوالی صفراء کوههای کوچکی وجود دارد. الحموی، پیشین، ج3، ص412.

[15]-السماوی، پیشین، ص201.

[16]-«ذات عرق» به کسر عین و سکون راء: منزلی است که حاجیان عراق در آنجا مُحرِم می‌شوند و حدّ فاصل بین «تهامه» و «نجد» است. البغدادی، پیشین، ج2، ص583.

[17]-البلاذری، پیشین، ج3، ص165.

[18]- الکوفی، ابن‌اعثم؛ الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ص1991، ج4، صص69-70؛ الخوارزمی، پیشین، صص220-221 و سید بن طاوس؛ الملهوف علی قتلی الطفوف، جمع آوری عبدالزهرا عثمان محمد، قم، المعد، چاپ اول، 1988، ص62.

[19]-سوره اسراء، آیه71.

[20]-ابن‌اعثم، پیشین، صص69-70.

[21]-«بطن الرمة» منزلی است که مردم بصره و کوفه در آنجا بهم می‌رسند و از آنجا متوجه مدینه می‌شوند. البغدادی، پیشین، ج2، ص664.

[22]- الدینوری، پیشین، ص246.

[23]-شیخ مفید، پیشین، ج2، ص70؛ فتال نیشابوری، محمد بن حسن؛ روضة الواعظین، قم، انتشارات رضی، بی‌تا، ج1، ص176و ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر؛ البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، 1986، ج8، ص168.

[24]-الدینوری، پیشین، ص245؛ البلاذری، پیشین، ج3، صص 167-166؛ الطبری، پیشین، ج5، صص394-395 و شیخ مفید؛ پیشین، ص70.

[25]- الحموی، پیشین، ج4، ص282.

[26]-«الاجفُر» جمع«جفر» و آن نام چاهی است در آنجا، این منزل بین فید و خزیمیه می‌باشد. زمخشری گفته است که در اجفر آبی است برای قبیله بنی‌یربوع که بنی‌جذیمه از بنی‌یربوع گرفته‌اند. الحموی، پیشین، ج1، ص102.

[27] -شیخ مفید، ج2، صص72-71.

[28]-«خزیمیّه» منزلی از منازل حاجیان است بعد از ثعلبیّه، و این منزل منسوب به خزیمة بن خازم است. الحموی، پیشین، ج 2، ص370 و البغدادی، پیشین، ج1، ص466.

[29]-ابن‌اعثم، پیشین، ص70.

[30]-«ای چشم!بکوش و از اشک پرشو، کیست بعد از من بر این شهیدان بگرید. قومی که مرگ آنها را با خود می‌برد، چنانچه خدا مقرر نموده تا وعده او تحقق یابد».

-[31] قمی، ابن‌قولویه؛ کامل الزیارات، نجف، انتشارات مرتضویه، 1356، ص165.

[32]- ابن‌اعثم، پیشین، ص70؛ الخوارزمی، پیشین، ص176 و المحلی، پیشین، ج1، ص196.

[33]-«شقوق» منزلی است بعد از«واقصه» برای کسی که از کوفه به مکه می‌رود. الحموی، پیشین، ج3، ص356.

[34]-ابن‌شهرآشوب؛ مناقب آل‌ابیطالب، قم، علامه، 1379ق.، ج4، ص95.

[35]-ابن‌اعثم، پیشین، ص71 و إربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمه، تبریز، مکتبة بنی‌هاشمی، 1381ق، ج2، ص43.

[36]-سید بن طاوس، پیشین، صص64-65.

[37]-«زَرود» موضعی است بین ثعلبیّه و خزیمیّه که راه حاجیان از کوفه میباشد، و یک میل تا خزیمیّه فاصله دارد، و در آنجا برکه و حوضی است، و در «زَرود» واقعهای رخ داده که آن را «یوم زرود» گویند. الحموی، پیشین، ج3، ص139). و در «مراصد الاطلاع» آمده است که: زرود موضعی است در طریق مکه بعداز رمل ودر آن قصر اصفر است که شاید نام آن قصرزرود باشد و در آن برکه و چاههایی است.مراصد الاطلاع، پیشین، ج2، ص664

[38]-الدینوری، پیشین، صص246-247؛ الطبری، پیشین، ص396؛ شیخ مفید، پیشین، صص72- 73 و الخوارزمی، پیشین، صص177-178.

[39]-الطبری، پیشین، ص396؛ شیخ مفید، پیشین، صص72-73؛ فتال نیشابوری، پیشین، ج2، ص178و ابن‌نما، پیشین، صص46-47.

[40]-«بَلَنجَر» به فتح باء و لام و سکون نون و فتح جیم: شهری است در نواحی دریای خزر. البغدادی، پیشین، ج1، ص220.

[41]-شیخ مفید، پیشین، ص73؛ فتال نیشابوری، پیشین، ج2، ص178 و ابن‌اثیر، پیشین، ج4، ص42.