كلمات كليدي : تاريخ، پيامبر(ص)، ميهمان، ميهمان¬نوازي، ميزبان
نویسنده : سيد علي اكبر حسيني
ضیافت و داشتن دستی باز و سفره‌ای گشوده و عطایی پیوسته ومیهمان‌داری و میهمان‌نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه فتوت و جوانمردی است که در آموزه‌های دینی‌مان از آن بعنوان خصلتی شایسته و خویی پسندیده از آن یاد شده است.
نظر به اهمیت والای میهمان و میهمان‌نوازی در سیره و کلام رسول‌خدا(ص)، برآنیم که در حد توان، به بررسی آیین مهمانی و مهمان‌داری از نگاه آن حضرت پرداخته،مهمان‌دوستی و مهمان‌نوازی رسول ختمی مرتبت(ص) را بازگو نماییم.
مهمان دوستی تفضل خداوند به بندگان
رسول‌خدا(ص) مهمان‌دوستی و مهمان‌نوازی را از تفضلات خداوند به بندگان خاصش دانسته، فرمودند کسی جز مؤمن پرهیزگار پذیرایی از میهمان را دوست ندارد و از او پذیرایی نمی‌کند.[1] نقل است روزی رسول‌خدا(ص) بر مردی گذر کرد که صاحب گاو و شتر بود و پیامبر(ص) را میهمان نکرد؛ اما بر زنی عبور کرد که تنها چند بره داشت، او یکی از بره‌ها را برای رسول‌خدا(ص) سر برید. پیامبر(ص) به اصحاب فرمودند به این دو نفر بنگرید به راستی که این قبیل خصلت‌ها دست خداست هر کس را که بخواهد خوی نیک دهد می‌دهد.[2]
تشویق به میهمان‌پذیری
میهمان‌نوازی و پذیرایی از میهمان از خصائص و ویژگی‌هایی است که در سیره رسول‌خدا(ص) بسیار مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. پیامبرخدا(ص) از میهمان، بعنوان راهنمای راه بهشت یاد کرده،[3] او (میهمان) را هدیه ارزشمند الهی معرفی کرده‌اند، ایشان فرمودند: «هرگاه خداوند اراده خیری به قومی بکند به سویش هدیه می‌فرستد» گفتند: «آن هدیه چیست؟» فرمود: «میهمان؛ میهمانی که روزی را نازل می‌کند و گناه اهل خانه را می‌برد»[4] هم از ایشان(ص) روایت شده که فرمودند: «مادامی که امتم دوستی خود را بر یکدیگر آشکار کنند و امانت را ادا کنند و از حرام خدا پرهیز کرده و از میهمان پذیرایی کنند و نماز را به پا دارند و زکات دهند خیر و برکت از ایشان گرفته نمی‌شود و اگر جز این باشد به قحطی و خشکسالی مبتلا می‌شوند.»[5]
ایشان پذیرایی از میهمان را از کفارات گناه مؤمن برشمرده؛[6] بر آن تأکید می‌ورزیدند. نقل است که مردی به رسول‌خدا(ص) عرض کرد: «پدر و مادرم فدایت برنامه زندگی‌ام این است که وضو را به طور کامل انجام می‌دهم، نماز می‌خوانم، زکات مالم را هم به موقع می‌پردازم و از میهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذیرایی می‌کنم.» حضرت فرمود: «آفرین آفرین آفرین بر تو باد جهنم راهی به سوی تو ندارد اگر چنین باشی خداوند تو را از هرگونه بخل پاک ساخته است.»[7]
از جمله دلایلی که بعضی از مردم را از پذیرفتن میهمان باز داشته و فرارشان را از پذیرش مهمان باعث شده، ترس از مخارج مهمانی است؛ اما رسول‌خدا(ص) مهمان را موجب خیر و برکت معرفی کردند و فرمودند: «خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود خیر و برکت سریعتر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، به آن می‌رسد.»[8]
نکوهش خانه بی‌میهمان
پیامبرخدا(ص) خانه‌ای را که در آن مهمان داخل نمی‌گردد خوش نداشتند و می‌فرمودند: «در آن خانه‌ای که میهمان وارد نمی‌شود در آن خانه ملائکه هم فرود نمی‌آیند.»[9] ایشان کسانی را که از قبول مهمان شانه خالی می‌کردند مورد سرزنش قرار داده می‌فرمودند: «در کسی که میهمان قبول نمی‌کند خیری نیست.»[10] و نیز می‌فرمودند: «بئس القوم لا ینزلون الضیف؛ بد قومی‌اند کسانی که میهمان به خانه نمی‌آورند.»[11]
تشویق به پذیرفتن دعوت مؤمن
پذیرفتن دعوت مسلمانان از سوی برادر مسلمانش از مؤکداترسول‌خدا(ص) به دیگر مسلمانان است که در سیره و گفتار آن حضرت(ص)، به شدت مورد توجه و تأکید قرار گرفته بود؛ ایشان(ص) خطاب به تمامی مسلمانان فرمودند: «به حاضر و غائب امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را اگرچه به فاصله پنج میل هم باشد بپذیرند که این عمل از دیانت است.»[12] ایشان نپذیرفتن دعوت مؤمنان را به دور از ادب معرفی کرده[13] می‌فرمودند: «اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچهگوسفندی دعوت کند می‌پذیرم و این جزو دین است.»[14]
البته نکته قابل تذکر در اینجا این است که حضرت از نپذیرفتن دعوت مؤمن کراهت داشتند و گرنه به فرموده خود ایشان، مسلمانان از پذیرش دعوت منافقین و فاسقین بر حذر داشته شدند چنان که حضرت(ص) به ابوذر توصیه فرموده بودند که «لا تأکل طعام الفاسقین».[15]
شایسته‌پذیری در میهمانی‌ها
اما آنچه که نباید در مهمانی رفتن‌ها و مهمانی‌دادن‌ها از آن غافل بود این است که مهمانی باید تنها به خاطر خدا و در جهت تکریم و بزرگداشت برادر مؤمن انجام گیرد نه بخاطر ریا و طمع‌ورزی و یا چیزهایی امثال این از این‌رو رسول‌خدا(ص) در توصیه‌های خود به ابوذر فرمودند که: «ای ابوذر به کسی که او را به خاطر خدا دوست داری از غذای خود بخوران و از غذای کسی که به خاطر خدا تو را دوست دارد بخور.»[16]
آداب میهمان‌نوازی
تکریم و احترام به میهمان اساس ادب در ضیافت‌هاست. روایات بسیاری از رسول‌خدا(ص) در باب تکریم و تعظیم شأن میهمان وارد شده است روایاتی که در آن به مکرر فرموده بودند که «هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید میهمانش را گرامی بدارد.» [17]
از مصادیق و جلوه‌های تکریم میهمان غذا خوردن همراه میهمان است از این‌رو رسول‌خدا(ص)می‌فرمودند: «هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست بدارند پس با مهمانش غذا بخورد»[18] هم‌چنین می‌فرمودند: «هر کس غذای خود را با میهمانش بخورد میان او و پروردگارش هیچ پرده‌ای(حجابی) نباشد.»[19] ایشان میزبان را از روزه گرفتن مستحبی نهی‌کردند چرا که این کار ممکن است باعث شود که میهمان در رو در بایستی گیر کند و زودتر دست از غذا بکشد.[20] هم‌چنین رسول‌خدا(ص) میزبان را از اموری که موجبات به زحمت افتادن میهمان را فراهم می‌آورد باز داشته[21] فرمودند: «میهمان را به زحمت و سختی نیندازید تا اینکه او را عصبانی کنید پس اگر او را عصبانی کنید به تحقیق که خدا را عصبانی کرده‌اید و کسی که خدا را عصبانی کند خدا بر او خشم می‌گیرد.»[22]
به خدمت گرفتن میهمان نیز از دیگر اموری است که از سویرسول‌خدا(ص) به شدت از آن نهی شده است؛ ایشان به خدمت گرفتن میهمان را از سبکی عقل انسان برشمرده، از آن نهی کردند.[23]
تهیه خلال دندان میهمان بعنوان یکی از حقوق میهمان بر میزبان از دیگر نکات جالب توجه در مهمانی‌هاست که رسول‌خدا(ص) بدان اشاره فرموده‌اند[24] حضرت بدرقه میهمان را نیز از جمله حقوق مهمان بر میزبان ذکر کردند و فرمودند: «از جمله حقوق میهمان این است که تا درب منزل بدرقه‌اش کنی.»[25]
آداب میهمانی
ضیافت و میهمانی دو طرفه است یک طرف میهمان می‌شود و طرف دیگر میزبان. میهمان نیز در قبال میزبان دارای وظایفی است که پسندیده است آن را به بهترین وجهی به انجام برساند. از اموری که شایسته یک مهمانی نیست این است که میهمان روزه بگیرد رسول‌خدا(ص) میهمانان را از گرفتن روزه [مستحبی] مگر با اجازه میزبان برحذر داشته آن را موجب هدر رفت زحمات صاحبخانه و فساد تدارک مهمانی‌اش دانستند.[26]
نقل است ایشان(ص) به خانه یکی از یاران خویش رفتند هنگامی که سفره غذا را انداختند یکی از حاضران از خوردن غذا امتناع ورزید و گفت: «من روزه‌ام» پیامبرخدا(ص) به او فرمودند: «برادر مسلمان تو، برای پذیرایی از تو زحمت کشیده است و تو می‌گویی روزه هستی روزه‌ات را [که مستحبی است] افطار کن و به جای آن روز دیگری روزه بگیر.»[27]
از دیگر مواردی که رسول‌خدا(ص) میهمانان را از آن بر حذر می‌داشتند همراه بردن فرزندان خود در مهمانی‌هایی است که در آن از این کودکان دعوت به عمل نیامده است. رسول‌خدا(ص) فرمودند: «هر گاه به مهمانی‌ای دعوت شدید فرزندان خود را [که دعوت نشده‌اند] به همراه نبرید که این کاری حرام و عملی غاصبانه است.»[28]
حد میهمانی
پیامبراکرم(ص) میهمانی را سه روز دانستند و فرمودند: «الضیافه اول یوم و الثانی و الثالث و ما بعد ذلک فانها صدقه تصدق بها علیه. »
مهمانی سه روز است و افزون بر آن حق نیست بلکه صدقه‌ای است که صاحبخانه می‌پردازد.[29] در روایتی از رسول‌خدا(ص) آمده که «برای هیچ مسلمانی روا نیست که در نزد برادرش تا زمانی بماند که او را به گناه بیندازد.» گفتند: «چگونه او را به گناه می‌اندازد» فرمودند: «آن قدر در خانه میزبان بماند که او دیگر چیزی نداشته باشد که برای میهمان خود انفاق نماید.»[30]
تکلف در مهمانی
از سفارشات اکید رسول‌خدا(ص) تکلف نورزیدن میهمان و میزبان است. در سیره نبوی با وجود تمام اهمیتی که میهمان از آن برخوردار است پذیرایی پر تکلف و پر زرق و برق نه تنها کار خوبی نیست بلکه رسماً از آن نهی هم شده است.در سیره آن بزرگوار میزبان تا آنجا که به تکلف نینجامد موظف به تأمین وسایل آسایش و راحتی میهمان است نه بیشتر[31] چنان که از سلمان فارسی که درس آموخته مکتب نبوی(ص) است نقل شده که «ان لا نتکلف للظیف ما لیس عندنا و ان تقدم الیه ما حضرنا.»[32]
بر میهمان نیز شایسته است که تکلف نورزد و با رویی گشاده پذیرایی هر چند مختصر میزبانش را بپذیرد. از رسول‌خدا(ص) نقل شده که فرمود: «از بزرگواری مرد آن است که آنچه برادرش نزد او می‌گذارد قبول کند و به چیزی تکلف نورزد.»[33]
هم‌چنین نقل است که پیامبرخدا(ص) فرمود: «مرد میزبان را همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد کم شمارد و میهمانان را نیز همین گناه بس که آنچه را برادرشان در برابرشان می‌گذارند کم بشمارند.»[34]
مهمان‌دوستی رسول‌خدا(ص)
در روایتی آمده است که پیامبرخدا(ص) در یکی از سفرها مشغول خواندن نماز بود که عده‌ای سواره آمدند و حال پیامبر خدا(ص) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستایش کردند و گفتند: «اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم سلام ما را به او برسانید» آنها این سخنان را گفتند و رفتند. هنگامی که پیامبر(ص) از خواندن نماز فارغ شدند غضبناک شدند و فرمودند: «عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و سلام می‌فرستند اما شما آنها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آنها پذیرایی نمی‌کنید....»[35]
مهمان‌نوازی در سیره نبوی(ص)
عادت حضرت بر این بود که با خانواده و خادمین خانه‌اش غذا می‌خورد اما با آمدن میهمان غذایش را با میهمان تناول می‌کردند.[36] برای‌شان دوست داشتنی‌ترین غذا، غذایی بود که با مهمان و به همراه اومی‌خوردند.[37]
نقل است که هر گاه میهمان برای حضرت می‌رسید و با میهمان غذا می‌خورد دست به سفره دراز نمی‌کرد تا اینکه میهمان اول شروع به خوردن می‌کرد و دست از غذا نمی‌کشید تا میهمان دست از غذا بکشد ( تا میهمان خجالت نکشد) [38] اگر هم در میان جمعی غذا می‌خورد اول از همه شروع می‌کرد و آخر از همه، از غذا دست می‌کشید تا اینکه همه، غذا را می‌خوردند.[39]
روایاتی از آداب مهمانی پیامبر(ص)
نقل است که رسول‌خدا(ص) با فروتنی تمام و بی‌هیچ تکلفی دعوت همگان را می‌پذیرفت. ایشان بارها دعوت‌هایی را پذیرفته بودند که میزبانانش بندگانی بودند که گاه غذای سفره‌شان در نانی جوین و دنبه‌ای بوناک شده خلاصه می‌شد؛[40] اما ایشان با رویی گشاده در این مهمانی‌ها شرکت می‌کردند و می‌فرمودند: «اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی هم دعوت کنند پذیرا خواهم بود.»[41] در سیره حضرتش تکلف جایی نداشت می‌فرمود: «لا أحب المتکلفین.»[42]
1/1میهمان بی‌دعوت و اجازه از میزبان
روایت شده گروهی از ساکنین مدینه پیامبرخدا(ص) را همراه با پنج نفر از اصحاب آن حضرت به میهمانی و غذایی که تهیه دیده بودند دعوت کردند پیامبرخدا(ص) دعوت آنها را اجابت کرد و راهی میهمانی شدند در بین راه به شخص ششمی که او نیز از اصحاب پیامبر(ص) بود، برخورد کردند آن شخص نیز به همراه رسول‌خدا(ص) به راه افتاد تا اینکه به نزدیکی خانه رسیدند؛ در این هنگام رسول‌خدا(ص) به این شخص گفتند: «این گروه شما را دعوت نکردند اینجا بمان تا ما شما را به آنها یاد آوری کنیم و اجازه بگیریم...»[43]
2/1پاداش دادن به میزبان
از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده که می‌گفت ابوالهیثم انصاری غذایی تهیه کرد و پیامبرخدا(ص) و یاران آن حضرت را به خوردن آن دعوت کرد. هنگامی که یاران پیامبر(ص) از خوردن غذا فارغ شدند رسول‌خدا(ص) به آنها فرمود: «به برادر میزبان خود پاداش و ثواب برسانید» آنها عرض کردند: «چگونه به او ثواب برسانیم» فرمودند: «هنگامی که میهمان وارد خانه میزبان می‌شود و غذایش را خورده و نوشیدنی‌هایش را بنوشد برای او دعای خیر بکند همین دعای خیر باعث پاداش برای میزبان خواهد بود.»[44]
3/1کراهت از مهمانی خاص ثروتمندان
رسول‌خدا(ص) از خوردن غذای میهمانی‌ای که مخصوص توانگران باشد و مستمندان دعوت نشده باشند نهی فرموده است.[45] ایشان پذیرفتن دعوت کسی که ثروتمندان در آن میهمان هستند و نیازمندان حضور ندارند کراهت داشتند.