شهدای اهل بیت(ع) در کربلای(12)

كلمات كليدي : جعفر بن عقيل، جعفر بن محمد بن عقيل، عبدالرحمن بن عقيل، عبدالله الاكبر بن عقيل، عبدالله بن مسلم بن عقيل، عون بن مسلم بن عقيل

نویسنده : سيد علي اكبر حسيني

عبدالله بن مسلم بن عقیل

مسلم بن عقیل با رقیه کبری - دختر امیرالمؤمنین علی(ع)- ازدواج نمود که یکی از ثمرات این ازدواج عبدالله بود.[1] او از مدینه تا کربلا امام حسین(ع) و همراهانش را همراهی کرده بود. نقل شده پس از سخنرانی امام حسین(ع) در شب عاشورا و برداشتن بیعت خود از اصحاب و یاران، یاران حضرت(ع) یکی پس از دیگری به پا خاستند و ضمن تأکید بر حمایت خویش از امام(ع)، سخنانی را در استواری خود در بیعت خویش بیان داشتند. بنا بر نقل برخی از منابع، عبدالله بن مسلم از اولین یارانی بود که به پا خاست و سخنانی را در حمایت از امام(ع) بر زبان جاری نمود، او در این سخنان خطاب به امام حسین(ع) گفت:

«یابن رسول الله مردم چه می‌گویند؟ آیا بگویند که ما بزرگ و سرور و پسر عموهای‌مان را که بهترین پسر عموها بودند رها کردیم و با او شمشیر نزدیم و با او تیر نینداختیم و با او نیزه نزدیم؟ به خدا قسم چنین نمی‌کنیم جان و مال و کسان خویش را فدای شما می‌کنیم و همراه شما می‌جنگیم تا به جایگاه تو درآییم خداوند زندگانی پس از شما را زشت گرداند.»[2]

در روز عاشورا، عبدالله نزد امام حسین(ع) رفت و از ایشان اذن میدان گرفت؛ پس از کسب اجازه در حالی که رجز می‌خواند:

الیوم القی مسلماً و هو ابی و فتیةٌ بادوا علی دین النّبیّ

لیسوا کقومٍ عرفوا بالکذب لکن خیارً و کرام النّسب

من هاشم السادات اهل الحسب

«امروز پدرم مسلم را ملاقات خواهم کرد و همراه او شجاعان را که به دین پیامبر(ص) ایمان آوردند [نیز ملاقات خواهم کرد.] آنان همانند گروهی که به دروغگویی مشهور هستند، نیستند، بلکه از نیکان و دارای نسب کریمند؛ بزرگانی از خاندان بزرگ بنی‌هاشم.»[3]

سپس وارد میدان شد. بسیاری از منابع ورود او را به میدان، پس از شهادت علی اکبر(ع) دانسته‌اند[4] و برخی دیگر از منابع نیز عبدالله بن مسلم را اولین نفری دانستند که از میان بنی‌هاشم برخاست و با اذن امام(ع) به میدان رفت.[5]

عبدالله وارد میدان نبرد شد و شجاعانه بر دشمن حمله برد. او سه بار به دشمن حمله برد و در این حملات موفق شد نود و هشت نفر از دشمنان را به هلاکت برساند.[6] تا اینکه شخصی به نام عمرو بن صبیح صدائی(صیداوی) تیری به سوی او پرتاب کرد، عبدالله متوجه او شد، پس سعی کرد که با دستش مانع اصابت تیر به سرش شود؛ اما تیر دست راست عبدالله را به پیشانی‌اش دوخت و او هر چه سعی کرد نتوانست دستش را از پیشانی‌اش جدا کند،[7] پس مردی دیگر از سپاه عمر بن سعد فرصت را غنیمت شمرد و با نیزه‌اش به قلب عبدالله زد و او را به شهادت رساند.[8] به روایت دیگر عمرو تیر دیگری به قلب او زد و عبدالله از اسب به زیر افتاد پس سپاه کوفه او را از هر سو در برگرفتند و به شهادت رساندند.[9] نقل شده او قبل از شهادت دست دیگرش را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «اللهم انهم استقلونا و استذلونا اللهم فاقتلهم کما قتلونا؛ خدایا اینان ما را کوچک شمردند و خوار ساختند، پس آنان را بکش همان گونه که ما را کشتند.»[10]

برخی از منابع از قاتل عبدالله با نام اسید بن مالک حضرمی یاد کرده‌اند؛[11] اما به اعتقاد ابن شهر آشوب او و عمرو بن صبیح با هم در شهادت عبدالله مشارکت داشته‌اند.[12]

پس از شهادت عبدالله، فردی به نام یزید بن رقاد به عبدالله نزدیک شد و چوبه تیر را از پیشانی او بیرون کشید، در حالی که کلاهک تیر هنوز در پیشانی عبدالله باقی مانده بود.[13]

در برخی از منابع آمده است که: «در زمان قیام مختار، او کسی را نزد زید بن رقاد فرستاد که مدّعی بود من تیری به سوی جوانی انداختم که دستش را به پیشانی گرفته بود و آن جوان عبدالله بن مسلم نام داشت و چون دستش را به پیشانیش دوختم، گفت: خدایا! اینان ما را کم به حساب آوردند و ما را خوار کردند، آنان را بکش همان گونه که ما را کشتند؛ و من تیری بر او زدم و بعد به نزدیک او آمدم، در حالی که او کشته شده بود، خواستم تیرم را از پیشانیش بیرون بکشم، آن تیر را آن قدر تکان دادم تا بیرون کشیدم! ولی قسمت نصل تیر(قسمت تیزی تیر) در پیشانی او ماند! اصحاب مختار او را به کیفر این عمل ننگین با تیر و سنگ زدند و چون بر زمین افتاد او را زنده زنده در آتش سوزاندند.»[14]

از عبدالله بن مسلم نیز در زیارت مقدسه نام برده شده است، او در این زیارت مورد سلام و تحیت امام جواد(ع) قرار گرفته است آنجا که می‌فرماید: «السّلام علی القتیل بن القتیل عبدالله بن مسلم بن عقیل و لعن الله قاتله عامر بن صعصعه و قیل اسد[اسید] بن مالک.»

محمد بن مسلم بن عقیل

او از مادری ام ولد متولد شد.[15] پس از شهادت عبدالله بن مسلم، محمد بن مسلم از امام(ع) اجازه میدان گرفت و پس از کسب اجازه، بر سپاه عمر بن سعد حمله‌ور شد. سرانجام پس از مدتی نبرد، محمد به دست دو نفر از سپاهیان دشمن، به نامهای ابومرهم ازدی و لقیط بن ایاس جهنی به شهادت رسید.[16] به نقلی دیگر، او به واسطه نیزه ابومریم ازدی به شهادت رسید.[17] او در زمان شهادت بیست و هفت ساله بود.[18]

جعفر بن عقیل بن ابیطالب

از مادر او در برخی منابع با نام امّ‌الثَّغَر دختر عامر از قبیله بنی‌کلاب[19] و در برخی دیگر با نام حوصاء دختر عمرو بن عامر یاد شده است.[20] همچنین بعضی دیگر از منابع، مادر جعفر را ام‌البنین دختر شقر(ثقر) ذکر کرده‌اند.[21]

گفته شده او یکی از دامادهای امیرالمؤمنین(ع) و همسر ام‌الحسن دختر علی(ع) بود.[22]

در روز عاشورا جعفر در حالی که این‌گونه رجز می‌خواند:

انا الغلام الابطحی الطالبی من معشر فی هاشم من غالب

و نحن حقاً سادة الذّوائب هذا حسین(ع) اطیب الاطایب

«من غلام ابطحی طالبی از خاندان هاشم و غالب هستم. ما به راستی سروران و برترین روزگاریم و این حسین(ع) پاکیزه‌ترین پاکیزگان است.»[23]

به سپاه دشمن حمله برد. در این پیکار او توانست دو نفر و به قولی پانزده نفر از سپاهیان کوفه را به هلاکت برساند تا اینکه بدست بشر بن حوط(خوط)[24] و به نقلی با تیر عبدالله بن عروه خثعی به شهادت رسید.[25] او در زمان شهادت بیست و سه سال سن داشت.[26]

او نیز در زیارت ناحیه مقدسه مورد سلام امام جواد(ع) قرار گرفته و قاتل او بشر بن حوط همدانی مورد لعن و نفرین امام(ع) قرار گرفته است. در این زیارت آمده است: «السّلام علی جعفر بن عقیل لعن الله قاتله و رامیه بشر بن خوطٍ الهمدانیّ.»[27]

عبدالرحمن بن عقیل بن ابیطالب

او برادر مسلم بن عقیل بود و از مادری ام ولد به دنیا آمده بود.[28] بنا بر نقل برخی از منابع او با خدیجه دختر امام علی(ع) ازدواج نمود.[29] عبدالرحمن نیز چونان دیگر یاران و اصحاب امام حسین(ع)، در روز عاشورا در حمایت از آقا و مولای خویش شمشیر کشید و وارد میدان نبرد شد، او در حالی‌که رجزمی‌خواند:

ابی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم اخوانی

کهول صدق سادة الاقران هذا حسین شامخ البنیان

و سیّد الشیب مع الشبان

« جایگاه مرا بشناسید پدرم عقیل است او از هاشم است و بنی‌هاشم برادران منند آنان پیران راست کردار و برابر بزرگانند. این حسین(ع) از اصل و نسب بزرگی برخوردار است. این حسین(ع) بلند مرتبه و سرور کهنسالان و جوانان است».[30]

بر سپاه دشمن حمله برد و پس از به هلاکت رساندن هفده نفر از دشمنان[31] سرانجام به دست عثمان بن خالد جهنی و بشر بن سوط قابضی همدانی به شهادت رسید.[32] همچنین در برخی دیگر از منابع، قاتل عبدالرحمن، فردی به نام عبدالله بن عروه خثعمی دانسته شده است.[33] او در زمان شهادت سی و پنج سال سن داشت.[34]

در زیارت ناحیه مقدسه به مانند بسیاری دیگر از یاران امام حسین(ع) از عبدالرحمن بن عقیل یاد شده و مورد سلام امام جواد(ع) قرار گرفته است در این زیارت آمده: «السّلام علی عبدالرحمن بن عقیل؛ لعن الله قاتله و رامیه عمر بن خالد بن اسد الجهنی.»[35]

عبدالله بن عقیل

بسیاری از منابع از عبدالله بن عقیل به عنوان یکی از شهدای واقعه کربلا یاد کرده‌ا‌ند.[36] عبدالله ملقب به "الاکبر"[37] از مادری ام ولد متولد شده بود.[38] در روز عاشورا او قدم به میدان نبرد نهاد و با دشمنان جنگید تا اینکه سرانجام بواسطه تیر عمرو بن صبیح صدائی[39] و به نقل دیگر به دست عثمان بن خالد جهنی به شهادت رسید.[40] ابوالفرج اصفهانی نیز در کتابش از عثمان بن خالد جهنی و مردی از قبیله‌ی همدان، به عنوان قاتلین مشترک عبدالله بن عقیل نام برده است.[41]

در برخی از منابع او همسر میمونه دختر امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) معرفی شده است.[42]

محمد بن ابی‌سعید بن عقیل بن ابیطالب

او برادر زاده امام علی(ع) بوده و در منابع آمده که مادرش کنیز بود.[43] هشام کلبی از هانی بن ثبیت حضرمی -که در کربلا حضور داشت و جزء لشکر عمر بن سعد بود- گزارش کرده که: «من در روز دهم محرم در کربلا حاضر بودم ناگاه متوجه پسری از خاندان حسین(ع) شدم که پیراهنی بلند و شلوار به تن داشت ولی او را ترس فرا گرفته بود و در دو گوش او گویا دو گوشواره در حرکت بود او ستونی ار خیمه‌ها برداشته بود و به میدان آمده بود و پیوسته به راست و چپ خود می‌نگریست، در این هنگام یکی از سپاهیان بر اسبش سوار شد و به سویش تاخت و وقتی به او نزدیک شد قدری خم شد و با ضربت شمشیر او را از پای در آورد.» هشام کلبی - راوی این خبر- معتقد بود: «هانی بن ثبیت خود قاتل آن نوجوان بود؛ ولی از ترس نام خود را ذکر نکرده است.»[44]-[45]

در بسیاری از منابع نیز قاتل محمد بن ابی‌سعید، لقیط بن یاسر بیان شده است.[46] برخی دیگر از منابع هم، ابوزهیر ازدی را با لقیط بن یاسر در این کار شریک دانسته‌اند.[47]

در زیارت ناحیه مقدسه از این شهید کوچک یاد شده است و بر او درود فرستاده شده است و از خداوند برای قاتل او لقیط بن ناشر جهنی، لعن و دوری از رحمت خداوند در خواست شده است.[48]

در برخی از منابع محمد بن ابی‌سعید نه یک کودک، بلکه فردی بزرگسال و یکی از دامادهای امیرالمؤمنین(ع) برشمرده شده و آمده است که او با فاطمه دختر امام علی(ع) ازدواج کرد؛[49] حاصل این ازدواج دختری به نام حمیده بود.[50] گفته شده او در زمان شهادت بیست و هفت سال سن داشت.[51]

ابوسعید الاحول بن عقیل

در برخی از منابع از او به عنوان یکی از شهدای کربلا یاد شده است.[52]

عون بن عقیل

از عون بن عقیل نیز در برخی منابع و مصادر به عنوان یکی از شهدای واقعه کربلا یاد شده است.[53]

علی بن عقیل

مادرش کنیزی ام ولد بود.[54] علی نیز بنا بر نقل برخی منابع در میدان کربلا حضور یافت[55] و در رکاب مولایش جنگید و پس از کشته و زخمی کردن عده‌ای از سپاهان دشمن، به دست عبدالله بن قطبه طائی[56] یا لقیط بن یاسر به شهادت رسید.[57]

او در زمان شهادت سی و هشت سال سن داشت.[58]

جعفر بن محمد بن عقیل

ابوالفرج اصفهانی بنا بر نقلی او را از شهدای کربلا به شمار آورده است با این حال در ادامه کلامش یادآور می‌شود که «من در کتب انساب پسری به نام جعفر برای محمد بن عقیل ندیدم.»[59]

موسی بن عقیل

از موسی بن عقیل نیز در برخی منابع و مصادر به عنوان یکی از شهدای واقعه کربلا یاد شده است.[60]

حمزة بن عقیل

او را نیز از شهدای واقعه کربلا برشمرده‌اند.[61]

عبدالله الاصغر بن عقیل

از او نیز در برخی از منابع به عنوان یکی از شهدای کربلا یاد شده است.[62]

احمد بن محمد بن عقیل

بنابر نقل برخی منابع و مآخذ احمد بن محمد بن عقیل از شهدای کربلا محسوب می‌شود. او نیز از کنیزی ام ولد متولد شده بود.[63] در روز عاشورا در حالی‌که رجز می‌خواند:

الیوم ابلی حسبی و دینی بصارم تحمله یمینی

أحمی به یوم الوغی عن دینی

امروز شمشیر به دست، نژاد و کیشم را می‌سنجم و با آن از دینم حمایت می‌کنم.»

سپس به میدان رفت. پس از مدتی مبارزه، دشمن او را در محاصره گرفت و پس از پی کردن اسبش او را به شهادت رساندند.[64]

منابع :

[1]-خلیفة بن خیاط؛ تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1995، ص145؛ الطبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967، ج5، ص469؛ الاصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا، ص98 و ابن‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، 1965،ج4، ص93.

[2]-الطبری، پیشین، ص419؛ شیخ مفید؛ الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، ص1413، ج2، ص92؛ سید بن طاوس؛ اللهوف، تهران، جهان، 1348ش،ص91 و طبرسی؛ اعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، 1390ق، ج1، ص455.

[3]-الکوفی، ابن‌اعثم؛ الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ص1991، ج5، ص111؛ ابن‌شهرآشوب؛ مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، 1379ق، ج4، ص105 و البحرانی، پیشین، ص170.

[4]-البلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، 1977، ج3، ص200؛ الطبری، پیشین، ص447؛ شیخ مفید، پیشین، ص107 و ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص98.

[5]-ابن‌اعثم، پیشین، ج5، ص110؛ الخوارزمی، الموفق بن احمد؛ مقتل الحسین(ع)، تحقیق و تعلیق محمد السماوی، قم، مکتبة المفید، بی‌تا، ج2، ص26 و ابن‌شهرآشوب، پیشین، ج4، ص105.

[6]- ابن‌شهرآشوب، پیشین، ص105 و السماوی، محمد؛ ابصار العین فی انصار الحسین(ع)، تحقیق محمد جعفر الطبسی، مرکز الدراسات الاسلامیه لممثلی الولی الفقیه فی حرس الثورة الاسلامیه، چاپ اول، ص90.

[7]- الطبری، پیشین، ص447؛ شیخ مفید، پیشین، ج2، ص107 و ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص98.

[8]-شیخ مفید، پیشین، ج2، ص107؛ طبرسی، پیشین، ص465 و حلی، ابن‌نما؛ مثیر الاحزان، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، 1406، ص67.

[9]-الطبری، پیشین، ص447 و ابن‌اثیر، پیشین، ص74.

[10]-الطبری، پیشین، ج6، ص64؛ ابن‌اثیر، پیشین، ج4، ص243 و السید عبدالمجید؛ ذخیرة الدارین، نجف اشرف، مرتضویه، 1345،ص159.

[11]-الطبری، پیشین، ج5، ص469 و المحلی، حمید بن احمد؛ الحدائق الوردیه فی مناقب الائمة الزیدیه، صنعاء، مکتبة بدر، چاپ اول، 1423، ج1، ص209.

[12]- ابن شهرآشوب، پیشین، ص105.

[13]-البلاذری، پیشین، ج3، ص200؛ الموسوی المقرم، عبد الرزاق؛ مقتل الحسین(ع)، بیروت، دارالکتاب الاسلامیه، چاپ پنجم، ص1979، ص 262 و السید عبدالمجید، پیشین، ص160.

[14]- الطبری، پیشین، ج6، ص64 و ابن‌اثیر، پیشین، ج4، ص243.

[15]-ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص97 و السماوی، پیشین، ص90.

[16]- ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص97.

[17]- ابن شهرآشوب، پیشین، ص106.

[18]- ابن فندق؛ لباب الانساب و القاب و الاعقاب، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، مرعشی نجفی، چاپ اول، 1410،ج1، ص402.

[19]- ابوالفرج الاصفهانی، ص97.

[20]-السماوی، پیشین، ص92.

[21]- الطبری، پیشین، ج5، ص469؛ ابن‌اثیر، پیشین، ص92 و المحلی، پیشین، ج1، ص209.

[22]- البلاذری، پیشین، ج2، ص192 و البغدادی، ابن حبیب؛ المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی‌تا، ص56.

[23]- ابن‌شهرآشوب، پیشین، ص106.

[24]- ابن‌سعد؛ الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، چاپ اول، 1993، ص477؛ الطبری، پیشین، ص469 و ابن‌اثیر، پیشین، ص92 ضمن اینکه ابن شهر آشوب از او با نام بشر بن سوط همدانی نام برده است. المناقب، پیشین، ص105.

[25]-البلاذری، پیشین، ج3، ص200؛ المحلی، پیشین، ص209 و ابن‌اثیر، پیشین، ص75.

[26]-ابن فندق، پیشین، ص397.

[27]-سید بن طاوس؛ اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ش، ص575.

[28]-المحلی، پیشین، ص209 و ابن اثیر، پیشین، ص92.

[29]-البلاذری، پیشین، ج2، ص194 و ابن‌حبیب، پیشین، ص57.

[30]- ابن‌اعثم، پیشین، ص111 و ابن شهرآشوب، پیشین، ص106.

[31]-ابن‌شهرآشوب، پیشین، ص106.

[32]-ابن‌سعد، پیشین، خامسه1، ص477 و المحلی، پیشین، ص29 و با اختلاف اندک در الطبری، پیشین، ج5، ص447 و ابن اثیر، پیشین، صص74-75.

[33]-اخبار الطوال، ص257 و ابن‌شهرآشوب، پیشین، ج4، ص106.

[34]-ابن‌فندق، پیشین، ص401.

[35]- سید بن طاوس، پیشین، ص575.

[36]-البلاذری، پیشین، ج3، ص224؛ الطبری، پیشین، ج5، ص469 و المسعودی، علی بن الحسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجره، چاپ دوم، 1409، ج3، ص62. برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: المسعودی، علی بن الحسین؛ التنبیه و الاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا، افست قم، دار الثقافة الاسلامیه، بی‌تا، ص263؛ ابن‌سعد، پیشین، خامسه1، ص477 و....

[37]- ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص97 و ابن‌شهرآشوب، پیشین، ص106.

[38]- الطبری، پیشین، ج5، ص469؛ ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص97 و المحلی، پیشین، ص209.

[39]- الطبری، پیشین، ج 5، ص469؛ ابن‌اثیر، پیشین، ص92 و المحلی، پیشین، ص209.

[40]- ابن‌شهرآشوب، پیشین، ص106.

[41]- ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص97.

[42]-البلاذری، پیشین، ج2، ص71؛ المعارف، ص205 و ابن‌حبیب، پیشین، ص56.

[43]- الطبری، پیشین، ص469؛ ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص98 و المحلی، پیشین، ص210.

[44]-الطبری، پیشین، ج5، ص449 و با اختلاف در ابوالفرج الاصفهانی، ص118 و ابن اثیر، پیشین، ص76.

[45]-روایتی در همین مضمون از حمید بن مسلم ازدی نیز نقل شده است او در ادامه این روایت می‌افزاید: «از نام و نشان آن کودک پرسیدم، گفتند که: او محمد بن ابی سعید بن عقیل است، از نام و نشان آن سوار پرسیدم، گفتند: لقیط بن ایاس جهنی است.» السماوی، پیشین، ص91.

[46]-ابن‌سعد، پیشین، خامسه1، ص477؛ الطبری، پیشین، ج5، ص469؛ ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص98 و ابن‌شهرآشوب، پیشین، ص106.

[47]- المحلی، پیشین، ص210.

[48]- سید بن طاوس، پیشین، ص575.

[49]-ابن‌سعد؛ الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1990،ج8، ص340 و ابن‌حبیب، پیشین، ص56.

[50]- ابن‌سعد، پیشین، ج8، ص340.

[51]-ابن‌فندق، پیشین، ص402.

[52]-ابن‌صوفی نسابه؛ المجدی فی انساب الطالبیین، قم، مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1422، ص521.

[53]-البلاذری، پیشین، ج3، ص224؛ ابن شهرآشوب، پیشین، ص112 و سبط بن جوزی؛ تذکرة الخواص، قم، شریف رضی، 1418،ص229.

[54]- ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص98.

[55]- ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص98؛ السید عبدالمجید، پیشین، ص162 و النمازی الشاهرودی، علی؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، ابن المؤلف، چاپ اول، ج5، ص415.

[56]- موسوی زنجانی، السید ابراهیم؛ وسیلة الدارین فی انصار الحسین(ع)، بی‌جا، چاپ چهارم، 1410، ص232.

[57]- ابن‌فندق، پیشین، ص402.

[58]- همان، ص402.

[59]- ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص98.

[60]- السید عبدالمجید، پیشین، ص162.

[61]- ابن‌صوفی، پیشین، ص521.

[62]- السید عبدالمجید، پیشین، ص162.

[63]- السید عبدالمجید، پیشین، ص163.

[64]- النمازی، پیشین، ج1، ص459 و موسوی زنجانی، پیشین، ص229.