يكي از الطاف و موهبت‌هاي ويژۀ خداوند در ماه رمضان شب قدر است. چنانكه پيامبر اكرم (ص) فرموده‌اند:
«خداوند از روزها، جمعه و از ماهها، ماه رمضان و از شبها، شب قدر را براي خود اختيار كرده است»[1]
شب قدر اوج معنويت و عبادت ماه مبارك رمضان است. شبي كه قرآن؛ كلام خداوند در آن نازل شده است و مقدرات زندگي بشر تا شب قدر آينده در آن تعيين مي‌شود. امام صادق (ع) در اين باره مي‌فرمايند:
«ابتداي سال، شب قدر است، در آن شب آنچه از اين سال تا سال آينده انجام خواهد گرفت، نوشته مي‌شود»[2]
شب قدر شب تجلي ميعاد انسان با خداوند و ار خود جدا شدن و غرق در درياي رحمت و محبت و مهرباني خدا شدن است.
در روايات اهل بيت (ع) آمده است: فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمين پخش مي‌شوند، بر مجالس مؤمنين گذسته بر آنان سلام كرده و براي دعاي آنان آمين می گويند، تا آنگاه كه سپيده دم طلوع كند و در اين شب دعاي كسي رد نمي‌شود، مگر دعاي عاق والدين، قطع كننده رحم، كسي كه شراب بنوشد و كسي كه دشمني مومني در دلش باشد.[3] از جمله ويژگيهاي اين شب اختصاص داشتن آن به امام زمان (عج) است. در تفسير قمي در ذيل آيه ذیل
«تنََزّل المَلائِكَة وَالرّوح فيها»
چنین آمده است:
ملائكة و روح القدس بر امام زمان (عج) فرود مي‌آيند و هر آنچه از وقايعي كه ثبت كرده‌اند، به ايشان تقديم مي‌كنند.[4]
معاني قدر:
براي «قدر» معاني چندي ذكر شده است كه مي‌تواند وجه تسميه شب قدر باشد كه از ميان اين معاني، معني اول از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است:
1- قدر به معناي اندازه و مقدار است. همانطور كه در قرآن كريم آمده است:
«قَد جَعَل الله لِكلِّ شَيء قَدرا»
خداوند براي هر چيزي اندازه‌اي تعيين كرده است.[5]
آنچه از روايات و آيات برمي‌آيد اين است كه شب قدر را از اين رو قدر نامند كه جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مي‌شود. همچنين خداودن مي‌فرمايد:
«إنّا أنزلناه في ليلة مباركة انّا كنّا منذرين فيها يفرق كل امر حكيم»
ما قرآن را در شبي پربركت نازل كرديم. ما همواره انذار كننده بوديم. در آن شب كه هر امري بر اساس حكمت خداوندي تدبير، تعيين و جدا مي‌گردد.[6]
مطابق اين معنا شب قدر مختص به يك شب در يك سال مشخص نيست، بلكه در هر سال شب قدری وجود دارد.
2- شب قدر يعني شب بزرگ و با عظمت؛ در قرآن كريم قدر به معني منزلت و بزرگي خدا است.
«ما قَدَروا الله حَقّ قَدرِه»
آنان عظمت خدا را نشناختند.[7]
3- قدر به معناي تنگي نيز آمده است؛
«وَمَن قَدَرَ عَلَيهِ رَزَقَه فَلينفِق مِمّا آتاه الله»[8]
و آنها كه تنگدستند، از آنچه كه خدا به آنها داده انفاق نمايند.
4- قدر به معني با ارزش و پرقيمت؛ كسي كه اين شب را احياء بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت مي‌شود. شبي است كه قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والامقام به وسيله فرشته صاحب قدر نازل گرديد. شبي است كه مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.[9]
كدام شب، شب قدر است؟
در تعیین شب قدر پيامبر خدا (ص) مي‌فرمايند:
«اِلتَمَسوها فِي العَشرِ الأواخِرِ مِن شَهرِ رَمَضان»
شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان جستجو كنيد.[10]
همچنين از امام باقر (ع) آمده است:
«همانا علي (ع) شب قدر را در شب نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سوم مي‌جست»
طبق روايات فراواني كه در منابع شيعي آمده است، شبهاي نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم ما ه مبارك رمضان، شبهاي قدر معرفي شده‌اند.[11] بنابر روايت "ابن أبي الحديد" وقتي درباره تعيين شب قدر از اميرالمؤمنين سؤال مي‌شود، آن حضرت از مشخص كردن آن طفره مي‌رود و مي‌فرمايد:
«لَست أشكّ الله اِنََّما يَسترها عَنكم نَظَراً لَكم لِأَنَّكم لَو اعلمكموها عَمِلتم فيها وَتَرَكتم غَيرَها واَرجو لاتَخطئَكم اِن شاءَ الله»
در اين جهت ترديد ندارم كه خداوند جهت مخفي داشتن شب قدر براي شما نظر و عنايت دارد؛ زيرا اگر آنرا براي شما اعلام داشته بود، در همان شب به عبادت می پرداختيد و در شبهاي ديگر عبادت را ترك مي‌نموديد و من هم به خواست خدا در مورد بهره‌برداري شما از شبهاي ديگر اميدوارم شما را محروم نگردانم.[12]
البته با اينكه خداوند و رسولش(ص) و أئمه اطهار (ع) براي زنده نگه داشتن روح اميد و اهميت اطاعت و بندگي سعي در مخفي داشتن شب قدر داشته‌اند، ولي آنطور كه از احاديث استنباط مي‌شود، احتمال شب قدر بودن شب بيست و سوم بيشتر است.
عظمت و اهميت شب قدر:
در مورد اهميت شب قدر همين قدر بس كه خداوند سوره‌اي در خصوص اين شب نازل فرموده و در اين سوره خطاب به پيامبرش مي‌فرمايد:
«وَما اَدریكَ ما لَيلَة القَدر»
و تو چه مي‌داني كه شب قدر چيست؟
آنگاه خداوند بدون فاصله به عظمت و بزرگي آن شب اشاره كرده و مي‌فرمايد:
«لَيلَة القَدرِ خَيرٌ مِن اَلف شَهر»
شب قدر از هزار ماه بهتر است.
اين نوع تعبير نشانۀ عظمت، منزلت و اهميت شب قدر است كه نشان می دهد، حتي پيامبر اكرم (ص) قبل از نزول اين آيات به آن واقف نبوده است.[13]
شخصي خدمت امام باقر (ع) عرض كرد: مراد از اينكه شب قدر بهتر از هزار ماه است، چيست؟ ايشان فرمودند:
«وَالعَمَل الصّالِح فيها مِنَ الصّلوةِ وَالزَّكاةِ وَأنواعِ الخَيرِ خَيرٌ مِن ألفِ شَهر لَيسَ فيها لَيلَة القَدر»
كار شايسته‌اي مانند نماز، زكات و انواع خوبي‌ها در آن شب برتر از هر كار شايسته‌اي است كه در مدت هزار ماه كه شب قدر در آن نيست انجام شود.[14]
آنگونه كه از آيات و روايات برمي‌آيد، اين شب شبي عزيز و مقدس است كه در آن تمامي قرآن يكجا بر پيامبر اكرم (ص) نازل شد. شبي كه ملائكه و روح به اذن پروردگار براي تقدير هر كاري نازل مي‌شوند. شب قدر شب سلام و رحمت است. شبي است مملوّ از سلامتي توأم با رحمت، درود و ايمني. امام سجاد (ع) مي‌فرمايند:
«شب قدر شب سلام و درود فرشتگان است، شبي كه بركت و خير آن تا دميدن صبح براي بندگان مخلص او پيوسته و برقرار است.[15]
احیاء شب قدر:
از ويژگيهاي مهم اين شب احياء و نيايش به درگاه الهي است. امام موسي بن جعفر (ع) در اين باره مي‌فرمايند:
«مَن اغتَسَلَ لَيلَةَ القَدرِ وَاَحياها اِلي طلوعِ الفَجرِ خَرَجَ مِن ذنوبِه»
كسي كه در شب قدر غسل كند و تا طلوع صبح بيدار بماند و مشغول عبادت و نيايش الهي باشد از گناهانش پاك مي‌شود.[16]
در اين شب با عظمت كه كتاب مقدس قرآن براي هدايت انسانها نازل شده و فرشتگان آسماني براي سلام و درود، فوج، فوج بر زمين فرود مي‌آيند، سزاوار نيست كه انسان مؤمن و روزه‌دار در غفلت به سر برده و خود را از همنشيني با آنها محروم سازد.
اعمال شب قدر:
از اعمال و دعاهاي مخصوص اين شب مي‌توان به اختصار به موارد زير اشاره كرد:
1-غسل كردن به نيت تقرب به درگاه الهي و براي انجام عبادت؛
2-احياء و شب زنده‌داري با عبادت، دعا و توسل؛
3- تلاوت قرآن و تفكر و تدبر در معاني آن به هر مقدار ممكن و سفارش بر خواندن سوره‌هاي روم، عنكبوت، يس و دخان؛
4- توبه و استغفار فراوان؛
5-خواندن ادعيه وارده همچون جوشن كبير؛
6- خواندن نمازهاي وارده بالأخص نماز قضا؛
7- صدقه دادن؛
8- قرآن بر سر گرفتن و توسل و تمسك به اهل بيت (ع) و اعمال ديگري كه اين مختصر مجال بازگوئي همه آنها را ندارد.[17]