تناسخ و معاد

نویسنده: جعفر سبحانی
انتقال نفس در سایه حرکت جوهری، از مرتبه قوه به مرتبه کمال، همان طور که جریان، در نفس نوزاد چنین است، زیرا نفس نوزاد از نظر کمالات کاملا به صورت قوه و زمینه است، ولی به تدریج به حد کمال می‌رسد.

تناسخ از ریشه «نسخ» گرفته شده و از کلمات اهل لغت درباره این واژه، چنین بر می‌آید که از آن، دو خصوصیت استفاده می‌شود:
1ـ تحول و انتقال.
2ـ تعاقب دو پدیده که یکی جانشین دیگری گردد. (1)
در آنجا که حکمی در شریعت به وسیله حکم دیگر برطرف شود، لفظ «نسخ» به کار می‌برند، و هر دو ویژگی به روشنی در آن موجود است، ولی آنجا که این لفظ در مسائل کلامی مانند «تناسخ» به کار می‌رود تنها به ویژگی اول اکتفا می‌شود، ویژگی دوم مورد نظر قرار نمی‌گیرد. مثلا خواهیم گفت: «تناسخ» این است که روحی از بدنی به بدن دیگر منتقل شود، در این جا تحول و انتقال هست ولی حالت تعاقب، که یکی پشت سر دیگری در آید، وجود ندارد. و در هر حال شایسته است ما به انواع تحول‌ها و نقلها اشاره کنیم:
1ـ انتقال نفس انسانی از این جهان به سرای دیگر.
2ـ انتقال نفس در سایه حرکت جوهری، از مرتبه قوه به مرتبه کمال، همان طور که جریان، در نفس نوزاد چنین است، زیرا نفس نوزاد از نظر کمالات کاملا به صورت قوه و زمینه است، ولی به تدریج به حد کمال می‌رسد.
3ـ انتقال نفس پس از مرگ به جسمی از اجسام مانند سلول نباتی و یا نطفه حیوان و یا جنین انسان، و به دیگر سخن: آنگاه که انسان می‌میرد، روح او به جای انتقال به نشأه دیگر، باز به این جهان باز می‌گردد، و در این بازگشت نفس برای خود بدنی لازم دارد، که با آن به زندگی مادی خود ادامه دهد، این بدن که ما از آن به جسم تعبیر آوردیم گاهی نبات است، و گاهی حیوان است، و گاهی انسان، و در حقیقت روح انسان پس از آن همه تکامل، تنزل یابد و به نبات یا حیوان و یا جنین انسانی تعلق گیرد، و بار دیگر زندگی را از نو شروع کند، واقعیت مثل معروف «روز نو و روزی از نو» تجسم پیدا می‌کند، این همان تناسخ است که در فلسفه اسلامی و قبلا در فلسفه یونان، بلکه در مجامع فکری بشر مطرح بوده است و غالبا کسانی که تجزیه و تحلیل درستی از معاد نداشتند به این اصل پناه می‌بردند، گوئی اصل تناسخ جبران کننده مزایای معاد است و بازگشت انسان به این دنیا، و تعلق نفس به بدن مادی، گاهی برای دریافت پاداش، و با برای کیفر بینی است، مثلا کسانی که در زندگی دیرینه خود درست کار و پاکدامن بوده‌اند بار دیگر که به این جهان باز می‌گردند و از زندگی بسیار مرفه و دور از غم و ناراحتی (به عنوان پاداش) برخوردار می‌شوند، در حالی که آن گروه که در زندگی پیشین خود تجاوزکار و ستمگر بوده‌اند برای کیفر، به زندگی پست‌تر باز می‌گردند ـ تو گوئی ـ اگر امروز گروهی را مرفه و گروه دیگری را گرسنه و برهنه می‌بینیم این به خاطر نتیجه اعمال پیشین آنها است که به این صورت تجلی می‌کند و هرگز تقصیری متوجه فرد یا جامعه نیست.
ما با این که از آمیختن بحث‌های فلسفی و کلامی به بحثهای اجتماعی می‌پرهیزیم ولی در این جا از اشاره به نکته‌ای ناگزیریم و آن این که اعتقاد به تناسخ به این شکل، می‌تواند اهرمی محکم در دست جهانخواران باشد که عزت و رفاه خود را معلول پارسائی دوران دیرینه، و بدبختی و بخت برگشتگی بیچارگان را نتیجه زشتکاریهای آنان در زندگیهای قبلی قلمداد کنند و از این طریق، بر دیگ خشم فروزان و جوشان توده‌ها که پیوسته خواستار انقلاب و پرخاشگری بر ضد مرفهان و مستکبران می‌باشند، آب سرد بریزند و همه را خاموش نمایند. اگر مارکسیسم می‌گوید «دین افیون ملتها است» باید چنین اندیشه‌های دینی را افیون ملتها بداند و آن را در خدمت مستکبران و غارتگران بیاندیشد، نه آئینهای منزه از این خرافات را، و شاید به خاطر این انگیزه بوده است که اندیشه تناسخ در سرزمینهائی مانند «هند» رشد نموده که از نظر بدبختی و گسترش فاصله طبقاتی وحشت زا و هولناک می‌باشد. به طور مسلم صاحبان زر و زور برای توجیه کارهای خود، و برای فرو نشاندن خشم ملتهای گرسنه و برهنه به چنین اصلی پناه می‌بردند، و رفاه خود و سیه‌روزی همسایه دیوار به دیوار را از این طریق توجیه می‌نمودند، تا آن هندی بیچاره به جای فکر در انقلاب، بر زندگی قبلی خود تاسف ورزد، و با خود بگوید چرا من در هزاران سال پیشین در این جهان که زندگی می‌کردم چنین و چنان کرده‌ام که اکنون دامنگیرم شده است، ولی خوشا به حال آن خواجگان که هم‌اکنون میوه نیکوکاری خود را می‌چینند، بدون آنکه ستمی به کسی بنمایند. یک چنین اصل درست در خدمت ستمگران زورگو بوده است که متأسفانه در سرزمین هند رشد و نمو کرده است. در هر حال ما در این جا به بحث فلسفی خود ادامه می‌دهیم و اقسام تناسخ را یادآور می‌شویم: اصولا از طرف قائلان به تناسخ سه نظریه مطرح می‌باشد که عبارتند از:
1ـ تناسخ نامحدود.
2ـ تناسخ محدود به صورت نزولی.
3ـ تناسخ محدود به صورت صعودی.
هر چند هر سه نظریه، از نظر اشکال تصادم با معاد یکسان نمی‌باشند، (2) زیرا قسم نخست از نظر بحثهای فلسفی باطل و با معاد کاملا در تضاد می‌باشند، در حالیکه قسم سوم فقط یک نظریه فلسفی غیر صحیح است هر چند اعتقاد به آن، مستلزم مخالفت با اندیشه معاد نیست، همان گونه که قسم دوم نیز مخالفت همه جانبه با اندیشه معاد ندارد، ولی چون همگی در یک اصل اشتراک دارند و آن انتقال نفس از جسمی به جسم دیگر، از این جهت قسم سومی را نیز در شمار اقسام تناسخ می‌آوریم. اینک به توضیح اقسام نامبرده از تناسخ می‌پردازیم:
1ـ تناسخ نامحدود یا مطلق
مقصود از آن این است که نفس همه انسانها، پیوسته در همه زمانها از بدنی به بدن دیگر منتقل می‌شوند، و برای این انتقال از نظر افراد، و از نظر زمان محدودیتی وجود ندارد، یعنی نفوس تمام انسانها در تمام زمانها به هنگام مرگ، دستخوش انتقال، از بدنی به بدن دیگر می‌باشند، و اگر معادی هست جز بازگشت به این دنیا آن هم به این صورت، چیز دیگری نیست و چون این انتقال از نظر افراد و از نظر زمان، گسترش کامل دارد از آن به تناسخ نامحدود یا مطلق تعبیر نمودیم. قطب الدین شیرازی در تشریح این قسم چنین می‌گوید: «گروهی که از نظر تحصیل و آگاهی فلسفی در درجه نازل می‌باشند به یک چنین تناسخ معتقدند، یعنی پیوسته نفوس از طریق مرگ و از طریق بدنهای گوناگون، خود را نشان می‌دهند و فساد و نابودی یک بدن مانع از عود ارواح به این جهان نمی‌باشد». (3)
2ـ تناسخ محدود به شکل نزولی
قائلان به چنین تناسخ معتقدند، انسانهایی که از نظر علم و عمل، و حکمت نظری و عملی، در سطح بالاتری قرار گرفته‌اند، به هنگام مرگ بار دیگر به این جهان باز نمی‌گردند بلکه به جهان مجردات و مفارقات (از ماده و آثار آن) می‌پیوندند و برای بازگشت آنان پس از کمال، به این جهان وجهی نیست. ولی آن گروه که از نظر حکمت عملی و علمی در درجه پائین قرار دارند، و نفس آنان آئینه معقولات نبوده و در مرتبه «تخلیه نفس» از رذائل توفیق کاملی به دست نیاورده‌اند، برای تکمیل در هر دو قلمرو (نظری و عملی) بار دیگر به این جهان باز می‌گردند، تا آنجا که از هر دو جنبه به کمال برسند و پس از کمال به عالم نور می‌پیوندند. در این نوع از تناسخ دو نوع محدودیت وجود دارد یکی محدودیت از نظر افراد زیرا تمام افراد به چنین سرنوشتی دچار نمی‌گردند و افراد کامل بعد از مرگ به جای بازگشت به دنیا به عالم نور و ابدیت ملحق می‌شوند، دیگری از نظر زمان یعنی حتی آن افرادی که برای تکمیل به این جهان باز گردانده می‌شوند، هرگز در این مسیر پیوسته نمی‌مانند، بلکه روزی که نقصان‌های علمی و عملی خود را بر طرف کردند بسان انسانهای کامل قفس را شکسته و به عالم نور می‌پیوندند.
3ـ تناسخ صعودی
این نظریه بر دو پایه استوار است:
1ـ از میان تمام اجسام، نبات آمادگی و استعداد بشری برای دریافت فیض (حیات) دارد.
2ـ مزاج انسانی برای دریافت حیات برتر، بیش از نبات شایستگی دارد، او شایسته دریافت حیاتی است که مراتب نباتی و حیوانی را پشت سر گذاشته باشد.
به خاطر حفظ این دو اصل، (آمادگی بیشتر در نبات، و شایستگی بیشتر در انسان) فیض الهی که همان حیات و نفس است، نخست به نبات تعلق می‌گیرد، و پس از سیر تکاملی خود به مرتبه نزدیک به حیوان، در «نخل» ظاهر می‌شود، آنگاه به عالم جانوران گام می‌نهد، و پس از تکامل و وصول به مرتبه میمون با یک جهش به انسان تعلق می‌گیرد و به حرکت استکمالی خود ادامه می‌دهد تا از نازلترین درجه به مرتبه کمال نائل گردد. (4) اکنون که با اقسام تناسخ و تفاوتهای آنها آشنا شدیم پیرامون تحلیل و نقد این اقسام مطالبی را یاد آور می‌شویم:
1ـ تناسخ و معاد
دقت در اقسام سه گانه تناسخ این مطلب را به ثبوت می‌رساند که اعتقاد به تناسخ مطلق صد در صد در نقطه مقابل معاد قرار گرفته است و قائلان به تناسخ نامحدود، حتی به عنوان نمونه هم نمی‌توانند در موردی معتقد به معاد باشند، زیرا انسان در این نظریه پیوسته در حال بازگشت به دنیا است و از نقطه‌ای که شروع می‌کند باز به همان نقطه باز می‌گردد. در حالی که در تناسخ نزولی، تناسخ نه همگانی است و نه همیشگی و گروه کامل از روز نخست دارای معاد می‌باشند یعنی مرگ آنان سبب می‌شود که نفوس آنان به عالم نور ملحق گردد، ولی طبقه غیر کامل تا مدتی فاقد معاد می‌باشند و مرگ آنان مایه باز گشت به این جهان است ولی آنگاه که از نظر علمی و عملی به حد کمال رسیدند، به گروه کاملان ملحق می‌شوند و قیامت آنان نیز برپا می‌شود. نظریه سوم کوچکترین منافاتی با معاد ندارد، بلکه خطای آن در تبیین خط تکامل است که آن را به صورت منفصل و جدای از هم تلقی می‌کند، و نفس را روزی در عالم نبات محبوس کرده، سپس از آنجا به عالم حیوان منتقل می‌سازد، و پس از طی مراحلی، متعلق به بدن انسان می‌داند، و نفس در این نظریه مثل مرغی است که از قفس به قفسی و از نقطه‌ای به نقطه‌ای منتقل می‌گرد، و هرگز میان این مراتب، اتصال و پیوستگی، وجود ندارد و «نفس» در هر دوره‌ای برای خود بدنی دارد، تا لحظه‌ای که به آخرین بدن برسد و به هنگام مرگ به عالم آخرت ملحق شود. و اگر دارنده این نظریه، این مراتب را متصل و بهم پیوسته می‌انگاشت، با حرکت جوهری کاملا هم آهنگ بود، و در حقیقت حرکت جوهری در این نظریه به صورت منفصل منعکس شده، در حالی که اگر قید انفصال را بردارد، و بگوید نطفه انسان از دوران جنینی تا انسان کامل گردد، مراحل نباتی و حیوانی را طی کرده و به مرتبه انسانی می‌رسد، بدون این که برای نفس متعلقات و موضوعات مختلفی باشد، و در هر حال یک چنین نظریه هر چند با معاد تصادم ندارد از نظر برهان فلسفی مردود می‌باشد.
2ـ تناسخ مطلق و عنایت الهی
در این باره دو مطلب را یاد آور می‌شویم:
1ـ هرگاه نفوس به صورت همگانی و همیشگی راه تناسخ را پیمایند، دیگر مجالی برای معاد نخواهد بود، در حالی که با توجه به دلائل فلسفی، آن یک اصل ضروری و حتمی است و شاید قائلان به این نظریه، چون به حقیقت (معاد) پی نبرده‌اند «ره افسانه زده‌اند»، و تناسخ را جایگزین معاد ساخته‌اند، در حالی که دلائل ششگانه ضرورت معاد یک چنین بازگشت را غایت معاد نمی‌داند، زیرا انگیزه معاد منحصر به پاداش و کیفر نیست، تا تناسخی که هم آهنگ با زندگی پیشین انسان باشد، تأمین کننده عدل الهی باشد، بلکه ضرورت معاد دلائل متعددی دارد که جز با اعتقاد به انتقال انسان به نشأه‌ای دیگر تأمین نمی‌شود. در این نظریه قدرت الهی محدود به آفریدن انسانهائی بوده که پیوسته در گردونه تحول و دگرگونی قرار گرفته‌اند، گوئی قدرت حق محدود بوده و دیگر انسانی را نمی‌آفریند و آفریده نخواهد شد.
2ـ نفس که از بدنی به بدن دیگر منتقل می‌شود، از دو حالت بیرون نیست، یا موجودی است منطبع و نهفته در ماده و یا موجودی است مجرد و پیراسته از جسم و جسمانیات. در فرض نخست، نفس انسانی حالت عرض یا صور منطبع و منقوش در ماده به خود می‌گیرد، که انتقال آنها از موضوعی به موضوع دیگر محال است، زیرا واقعیت عرض و صورت منطبع، واقعیت قیام به غیر است و در صورت انتقال نتیجه این می‌شود که نفس منطبع، در حال انتقال که حال سومی است بدون موضوع بوده و حالت استقلال داشته باشد. و به عبارت دیگر: نفس منطبع در بدن نخست دارای موضوع است و پس از انتقال نیز دارای چنین واقعیت می‌باشد سخن در حالت سوم (انتقال) است که نتیجه این نظریه این است که در این حالت نفس به طور متصل و منهای موضوع، وجود داشته باشد و این خود امیر غیر ممکن است و در حقیقت اعتقاد به چنین استقلال، جمع میان دو نقیض است زیرا واقعیت این صورت، قیام به غیر است و اگر با این واقعیت وابسته، وجود مستقلی داشته باشد، این همان جمع میان دو نقیض است در آن واحد. فرض دوم که در آن، نفس مستنسخ حظی از تجرد دارد و پیوسته متعلق به ماده می‌گردد، مستلزم آن است که موجودی که شایستگی تکامل و تعالی را دارد، هیچ‌گاه به مطلوب نرسد و پیوسته در حد محدودی در جا زند زیرا تعلق پیوسته به ماده مایه محدودیت نفس است، زیرا نفس متعلق، از نظر ذات مجرد، و از نظر فعل، پیوسته قائم به ماده می‌باشد، و این خود یک نوع بازداری نفس از ارتقاء به درجات بالاتر است در حالی که عنایت الهی ایجاب می‌کند که هر موجودی به کمال مطلوب خود برسد. اصولا مقصود از کمال ممکن، کمال علمی و عملی است و اگر انسان پیوسته از بدنی به بدن دیگر منتقل گردد، هرگز از نظر علم و عمل، و انعکاس حقائق بر نفس، و تخلیه از رذائل و آرایش به فضائل به حد کمال نمی‌رسد. البته نفس در این جهان ممکن است به مراتب چهارگانه عقلی از هیولائی تا عقل بالملکه، تا عقل بالفعل، و عقل مستفاد برسد ولی اگر تجرد کامل پیدا کرد و بی‌نیاز از بدن شد از نظر معرفت و درک حقائق، کاملتر خواهد بود از این جهت حبس نفس در بدن مادی به صورت پیوسته با عنایت حق سازگار نیست. (5)
در اینجا یادآوری این نکته لازم است که ابطال شق دوم به نحوی که بیان گردید صحیح نیست زیرا تعلق نفس به بدن مانع از پویائی او در تحصیل کمال نیست و اصولا اگر تعلق نفس به بدن با حکمت حق منافات داشته باشد باید گفت معاد همگان و یا لا اقل گروهی از کاملان روحانی است، یعنی فقط روح آنان محشور می‌شود و از حشر بدن آنان خبری نیست در حالی که این بیان با نصوص قرآن سازگار نمی‌باشد از این جهت در ابطال فرض دوم، باید به گونه دیگر سخن گفت و آن اینکه پذیرفتن فرض دوم با ادله‌ای که وجود معاد، و حشر انسان را در جهان دیگر ضروری تلقی می‌کند، کاملا منافات دارد، و اگر آن ادله را پذیرفتیم، هرگز نمی‌توانیم فرض دوم را (نفس مستنسخ پیوسته در این جهان به بدن متعلق گردد) بپذیریم.
3ـ تناسخ نزولی و واپس گرائی
در تناسخ نزولی گروه کاملان در علم و عمل، وارسته از چنین ارتجاع و بازگشت به حیات مادی می‌باشند، فقط گروه ناقص در دو مرحله به حیات دنیوی بر می‌گردند آن هم از طریق تعلق به «جنین انسان» یا سلول گیاه و نطفه حیوان. در نقد این نظریه کافی است که به واقعیت نفس آنگاه که از بدن جدا می‌شود، توجه کنیم، نفس به هنگام جدائی از بدن انسان ـ مثلا ـ چهل ساله به کمالی مخصوصی می‌رسد، و بخشی از قوه‌ها در آن به فعلیت در می‌آید، و هیچ کس نمی‌تواند انکار کند که نفس یک انسان چهل ساله، قابل قیاس با نفس کودک یک ساله و دو ساله نیست. در تناسخ نزولی که روح انسان چهل ساله، پس از مرگ به «جنین انسان» دیگر تعلق می‌گیرد از دو حالت بیرون نیست:
1ـ نفس انسانی با داشتن آن کمالات و آن فعلیت‌ها به جنین انسان یا جنین حیوان یا به بدن حیوان کاملی تعلق گیرد.
2ـ نفس انسان با حذف فعلیات و کمالات به جنین انسان یا حیوانی منتقل گردد. صورت نخست امتناع ذاتی دارد زیرا نفس با بدن یک نوع تکامل هم آهنگ دارند و هرچه بدن پیش رود نفس نیز به موازات آن گام به پیش می‌گذارد.
اکنون چگونه می‌توان تصور کرد که نفس به تدبیر بدنی، که نسبت به آن کاملا ناهماهنگ است، بپردازد. و به عبارت دیگر: تعلق نفس به چنین بدن مایه جمع میان دو ضد است زیرا از آن نظر که مدتها با بدن پیش بوده دارای کمالات و فعلیت‌های شکفته می‌باشد، و از آن نظر که به «جنین» تعلق می‌گیرد باید فاقد این کمالات باشد، از این جهت یک چنین تصویر از تعلق نفس، مستلزم جمع میان ضدین و یا نقیضین است. و اگر فرض شود که نفس با سلب کمالات و فعلیات، به جنین تعلق گیرد یک چنین سلب، یا خصیصه ذاتی خود نفس است یا عامل خارجی آن را بر عهده دارد. صورت نخست امکان پذیر نیست زیرا حرکت از کمال به نقص نمی‌تواند، خصیصه ذاتی یک شی‌ء باشد. و صورت دوم با عنایت الهی سازگار نمی‌باشد زیرا مقتضای حکمت این است که هر موجودی را به کمال ممکن خود برساند. آنچه بیان گردید تصویر روشنی از سخن صدر المتألهین در اسفار می‌باشد. (6)
4ـ تناسخ صعودی
در تناسخ صعودی مسیر تکامل انسان، گذر از نبات به حیوان، سپس به انسان است و از آنجا که نبات برای دریافت حیات آماده‌تر از انسان، و انسان شایسته‌تر از دیگر انواع است باید حیات (نفس نباتی) به نبات تعلق گیرد و از طریق مدارج معینی به بدن انسان منتقل گردد. از قائلان به این نظریه سئوال می‌شود این نفس (نفس منتقل از نبات به حیوان سپس به انسان) از نظر واقعیت چگونه است آیا موقعیت انطباعی در متعلق دارد، آنچنان که نقوش در سنگ و عرض در موضوع خود منطبع می‌باشد، یا موجود مجردی است که در ذات خود، نیاز به بدن مادی ندارد هر چند در مقام کار و فعالیت، از آن به عنوان ابزار استفاده می‌کند. در صورت نخست سه حالت خواهیم داشت:
1ـ حالت پیشین که نفس در موضوع پیشین منطبع بود.
2ـ حالت بعدی که پس از انتقال نفس در بدن دوم منطبع می‌شود.
3ـ حالت انتقال که از اولی گسسته و هنوز به دومی نپیوسته است.
در این صورت این اشکال پیش می‌آید که نفس در حالت سوم چگونه می‌تواند هستی و تحقق خود را حفظ کند در حالی که واقعیت آن انطباع در غیر و حال در محل است و فرض این است که در این حالت (حالت سوم) هنوز موضوعی پیدا نکرده و موضوعی را به دست نیاورده است. در صورت دوم مشکل به گونه‌ای دیگر است و آن اینکه مثلا نفس متعلق به حیوان آنگاه که در حد حیوان تعین پیدا کند، نمی‌تواند به بدن انسان تعلق بگیرد، زیرا نفس حیوانی از آن نظر که در درجه حیوانی محدود و متعین گشته است کمال آن در دو قوه معروف شهوت و غضب است، و این دو قوه، برای نفس در این حد کمال شمرده می‌شود، و اگر نفس حیوانی در این حد فاقد این دو نیرو شد در حقیقت حیوان نبوده و بالاترین کمال خود را فاقد می‌باشد. در حالی که این دو قوه برای نفس انسانی نه تنها مایه کمال نیست، بلکه مانع از تعالی آن به درجات رفیع انسانی است. نفس انسانی در صورتی تکامل می‌یابد که این دو نیرو را مهار کند و همه آنها را بشکند. اکنون سئوال می‌شود چگونه می‌تواند نفس حیوانی پایه تکامل انسان باشد در حالی که کمالات متصور در این دو، با یکدیگر تضاد و تباین دارند، و اگر نفس حیوانی با چنین ویژگی‌ها به بدن انسان تعلق گیرد نه تنها مایه کمال او نمی‌باشد، بلکه او را از درجه انسانی پائین آورده و در حد حیوانی قرار خواهد داد که با چنین سجایا و غرائز همگامند. البته قائلان به این نوع از تناسخ سوراخ دعاء را گم کرده و به جای تصویر تکامل به صورت متصل و پیوسته، آن را به صورت منفصل و گسسته اندیشیده‌اند، و تفاوت تناسخ به این معنی، با حرکت جوهری در این است که در این مورد تکامل به صورت گسسته و با موضوعات مختلف (نبات، حیوان، انسان) صورت می‌پذیرد، در حالی که تکامل نفس در حرکت جوهری به صورت پیوسته و با بدن واحد تحقق می‌یابد. و به تعبیر روشن‌تر در این نظریه نفس نباتی تعین پیدا کرده و با این خصوصیات به بدن حیوانی تعلق می‌گیرد، و نفس حیوانی با تعینات حیوانی که خشم و شهوت از صفات بارز آن است، به بدن انسان تعلق می‌گیرد، آنگاه مسیر کمال را می‌پیماید، ولی باید توجه کرد که این نوع سیر، مایه تکامل نمی‌گردد، بلکه موجب انحطاط انسان به درجه پائین‌تر می‌باشد زیرا اگر نفس انسانی که با خشم و شهوت اشباع شده به بدن انسان تعلق گیرد او را به صورت انسان درنده در آورده که جز اعمال غریزه، چیزی نمی‌فهمد. در حالی که در حرکت جوهری، جماد در مسیر تکاملی خود به انسان می‌رسد ولی هیچ گاه در مرتبه‌ای تعین نیافته و ویژگی‌های هر مرتبه را به صورت مشخص واجد نمی‌باشد. این جا است که سیر جماد از این طریق مایه تکامل است در حالی که سیر پیشین مایه جمع بین اضداد و انحطاط به درجات نازلتر می‌باشد. آری این نوع از تناسخ یک اصل باطل است هر چند با معاد تضادی ندارد. (7)
تحلیلی جامع از تناسخ
تا این جا با اقسام تناسخ و نادرستی هر یک، با دلیل مخصوص به آن آشنا شدیم، اکنون وقت آن رسیده است که تناسخ را به صورت جامع بدون در نظر گرفتن ویژگی هر یک مورد بحث و بررسی قرار دهیم و ما از میان دلائل زیادی که برای ابطال تناسخ گفته شده است دو دلیل را بر می‌گزینیم:
1ـ تعلق دو نفس به یک بدن
لازمه قول به تناسخ به طور مطلق تعلق دو نفس به یک بدن و اجتماع دو روح در یک تن می‌باشد و این برهان را می‌توان با قبول دو اصل مطرح کرد.
1ـ هر جسمی اعم از نباتی و حیوانی و انسانی آنگاه که آمادگی و شایستگی تعلق نفس داشته باشد، از مقام بالا نفس بر آن تعلق می‌گیرد، زیرا مشیت خدا بر این تعلق گرفته است که هر ممکن را به کمال مطلوب خود برساند. در این صورت سلول نباتی خواهان نفس نباتی، نطفه حیوانی خواهان نفس حیوانی، و جنین انسانی خواهان نفس انسانی می‌باشد و قطعا نیز تعلق می‌گیرد.
2ـ هر گاه با مرگ انسانی، نفس وی، به جسم نباتی یا حیوانی یا جنین انسان تعلق گیرد در این صورت جسم و بدن مورد تعلق این نفس، دارای نوعی تشخص و تعین و حیات متناسب با آن خواهد بود. پذیرفتن این دو مقدمه مستلزم آن است که به یک بدن دو نفس تعلق بگیرد یکی نفس خود آن جسم که بر اثر شایستگی از جانب آفریدگار اعطا می‌شود و دیگری نفس مستنسخ از بدن پیشین. اجتماع دو نفس در یک بدن از دو نظر باطل است: اولا: بر خلاف وجدان هر انسان مدرکی است، و تا کنون تاریخ از چنین انسانی گزارش نکرده است که مدعی دو روح و دو نفس بوده باشد. ثانیا: لازم است که از نظر صفات نفسانی دارای دو وصف مشابه باشد مثلا آنجا که از طلوع آفتاب آگاه می‌شود و یا به کسی عشق می‌ورزد باید در خود این حالات را به طور مکرر در یک آن بیابد. (8)
و به عبارت دیگر: نتیجه تعلق دو نفس به یک بدن، داشتن دو شخصیت و دو تعین و دو ذات، در یک انسان است، و در حقیقت لازمه آن این است که واحد، متکثر و متکثر واحد گردد زیرا فرد خارجی یک فرد از انسان کلی است و لازمه وحدت، داشتن نفس واحد است ولی بنا بر نظریه تناسخ، دارای دو نفس است طبعا باید دو فرد از انسان کلی باشد و این همان اشکال واحد بودن متکثر و یا متکثر بودن واحد است (9) و این فرض علاوه بر این که از نظر عقل محال است محذور دیگری نیز دارد و آن این که باید هر انسان در هر موردی دارای دو اندیشه و آگاهی و دیگر صفات نفسانی باشد.
پاسخ به یک سؤال:
ممکن است به نظر برسد سلول نباتی آنگاه که آماده تعلق نفس است و یا نطفه حیوانی و یا جنین انسانی که شایستگی تعلق نفس را دارد، تعلق نفس مستنسخ، مانع از تعلق نفس دیگر می‌باشد و در این صورت دو شخصیت و دو نفس وجود نخواهد داشت. پاسخ این پرسش روشن است زیرا مانع بودن نفس مستنسخ از تعلق نفس جدید، بر این سلول و یا نطفه و یا جنین انسانی، اولی از عکس آن نیست و آن این که تعلق نفس مربوط به هر سلول و جنین، مانع از تعلق نفس مستنسخ می‌باشد و تجویز یکی بدون دیگری ترجیح بدون مرجح است. و به دیگر سخن: هر یک از این بدنها آمادگی نفس واحدی را دارد، و تعلق هر یک مانع از تعلق دیگری است چرا باید مانعیت یکی را پذیرفت و از دیگری صرفنظر کرد؟
2ـ نبودن هماهنگی میان نفس و بدن
ترکیب بدن و نفس یک ترکیب واقعی و حقیقی است، هرگز مشابه ترکیب صندلی و میز از چوب و میخ (ترکیب صناعی) و نیز مانند ترکیبات شیمیائی نیست، بلکه ترکیب آن دو، بالاتر از آنها است و یک نوع وحدت میان آن دو حاکم است و به خاطر همین وحدت، نفس انسانی هماهنگ با تکامل بدن پیش می‌رود، و در هر مرحله از مراحل زندگی نوزادی، کودکی، نوجوانی، جوانی، پیری و فرتوتی، برای خود شأن و خصوصیتی دارد که قوه‌ها به تدریج به مرحله فعلیت می‌رسد و توان‌ها حالت شدن پیدا می‌کنند. در این صورت نفس با کمالات فعلی که کسب کرده است چگونه می‌تواند با سلول نباتی و یا نطفه حیوانی و جنین انسانی متحد و هم آهنگ گردد، در حالی که نفس از نظر کمالات به حد فعلیت رسیده و بدن، در نخستین مرحله از کمالات است و تنها قوه و توان آن را دارد. آری این برهان در صورتی حاکم است که نفس انسانی به بدن پائین‌تر از خود تعلق گیرد، بدنی که کمالات آن به حد فعلیت نرسیده ولی آنگاه که به بدن هماهنگ تعلق گیرد این برهان جاری نخواهد بود. (10)
و در آخر یاد آور می‌شویم محور برهان در این جا فقدان هماهنگی میان نفس و بدن است که در غالب صورتهای تناسخ وجود دارد و این برهان ارتباطی به برهان گذشته که در تناسخ نزولی یادآور شدیم و نتیجه آن یک نوع واپسگرائی و بازگشت فعلیت‌ها به قوه‌ها بود، ندارد.
پاسخ به سه پرسش
1ـ آیا مسخ در امت‌های پیشین تناسخ نیست؟
نخستین پرسشی که در این‌جا مطرح است این است که به گواهی قرآن در امت‌های پیشین مسخ رخ داده است و گروهی از تبهکاران به صورت خوک و میمون در آمده‌اند آیا این، گواه بر این معنا نیست که نفس انسانی آنان از بدن آنها جدا شده و بر بدن چنین حیوانات کثیف تعلق گرفته است. قرآن در این زمینه می‌فرماید:
«قل هل أنبئکم بشر من ذلک مثوبة عند الله، من لعنه الله و غضب علیه و جعل منهم القردة و الخنازیر و عبد الطاغوت اولئک شر مکانا و اضل عن سواء السبیل» (مائده آیه 60).
بگو شما را به کیفری بد نزد خدا آگاه سازم، آنان کسانی هستند که خدا آنها را از رحمت خود دور کرده و بر آنها خشم گرفته و برخی از آنان را به صورت میمون و خوک درآورده است و کسانی که طاغوت را به اطاعت خود پرستش کرده‌اند، آنان جایگاه بدی دارند و از طریق حق منحرف‌تر می‌باشند. و نیز می‌فرماید:
«فلما عتوا عما نهوا عنه قلنا لهم کونوا قردة خاسئین» (اعراف/166).
وقتی از آنچه که بازداشته شده بودند سرپیچیدند فرمان دادیم که به صورت میمونهای پست در آئید.
پاسخ: همان طور که یادآور شدیم اساس تناسخ را دو چیز تشکیل می‌دهد:
الف: وجود دو بدن: بدنی که روح و نفس از آن منسلخ شود و بدنی که روح پس از مفارقت، به آن تعلق گیرد، حالا این بدن دوم سلول نباتی و نطفه حیوانی باشد و یا جنین انسانی و یا یک حیوان کامل عیار.
ب: واپسگرائی نفس، و انحطاط آن از کمال پیشین به درجه پست‌تر، همچنان که این مسئله آنگاه که به سلول نباتی یا نطفه حیوانی یا جنین انسانی تعلق گیرد، تحقق پیدا می‌کند. ولی در مورد سئوال هیچ یک از دو شرط محقق نیست، نه از تعدد بدن خبری هست، و نه از نزول نفس از کمال خود به مقام پست‌تر. اما تعدد بدن نیست زیرا فرض این است که همان انسانهای طغیانگر به فرمان خدا به صورت میمون و خوک در آمده‌اند و لباس ظاهر انسانی را از دست داده و لباس ظاهر حیوانی بر خود پوشیده‌اند و در حقیقت یک بدن بیش وجود نداشت، چیزی که هست شکل ظاهری آنان تغییر یافت. و اما مسأله انحطاط نفس، آن نیز منتفی است زیرا هدف از عمل، کیفر دادن این گروه است که خود را به صورت دوم (میمون و خوک) ببینند، و سخت ناراحت شوند و این دگرگونی ظاهری به عنوان کیفر در آنها تحقق پذیرفت و اگر نفس آنان از مقام انسانی به مرتبه حیوانی تنزل می‌کرد و درک آنان در حد درک حیوانی می‌بود، مسأله کیفر منتفی می‌گردید، کیفر در صورتی است که آنان با شعور انسانی و ادراک پیشین خود به ظاهر و به پیکر ممسوخ خود بنگرند، و سخت در رنج و تعب باشند و گرنه اگر نفس آنان در حد یک نفس حیوانی مانند خوک و میمون تنزل نماید، هرگز از نگرش به ظاهر خود رنج نبرده، بلکه از آن شادمان می‌بودند. قرآن به این حقیقت اشاره کرده می‌فرماید:
«فجعلناها نکالا لما بین یدیها و ما خلفها و موعظة للمتقین» (بقره/66).
ما آن را کیفری برای گناهان پیش از (نهی از شکار ماهی از دریا) و گناهان پسین آنها، قرار دادیم و عبرتی برای پند گیران. (11)
همان طور که یاد آور شدیم هدف از این کار، کیفر و عقوبت آنان بود و در عین حال برای دیگران مایه عبرت و پند، و هدف اول در صورتی تحقق می‌پذیرد که حالات روانی، انسانی آنان محفوظ بماند. (12)
و به دیگر سخن: واقعیت مسخ این بود که آنان با داشتن مقام انسانیت به شکل میمون در آیند نه اینکه علاوه بر تغییر صورت ظاهری، انسانیت آنان مسخ و باطل گردد و روح خوکی و میمونی به بدن آنان تعلق گیرد.
2ـ تفاوت تناسخ و رجعت چیست؟
در بحث علائم و نشانه‌های قیامت یاد آور شدیم که پیش از برپائی رستاخیز گروهی از تبهکاران به این دنیا باز گردانده می‌شوند و بنابر بعض از روایات گروهی از نیکوکاران نیز در همین شرائط به این جهان بازگردانده می‌شوند، و در نتیجه روح آنان بار دیگر به بدن دنیوی آنها تعلق می‌گیرد، اکنون سئوال می‌شود تفاوت این نوع بازگشت با تناسخ چیست؟
پاسخ: باز گشت این گروه به این جهان با احیاء مردگان به وسیله حضرت مسیح، تفاوتی ندارد، تمام پیروان قرآن و پیروان آئین مسیح بر معجزه‌های او در این مورد صحه نهاده‌اند، و هیچ کس فکر نکرده‌است که احیاء مردگان از مقوله تناسخ می‌باشد بلکه آن را معجزه و کرامت نامیده‌اند، بنابر این بازگشت گروهی از تبهکاران و نیکوکاران به دنیا، حالت احیاء مردگان توسط مسیح را دارد و هیچ ارتباطی به مسأله تناسخ ندارد زیرا همان طور که در پاسخ پرسش پیشین گفتیم محور تناسخ تعدد بدن و تنزل نفس از مقام انسانی است و در احیاء مردگان نه تعدد بدن وجود دارد و نه نفس از مقام شامخ خود به مقام پائین‌تر تنزل می‌یابد، بلکه نفس به همان بدنی که ترک کرده و با او هماهنگی کامل داشته و دارد تعلق می‌گیرد بنابراین در مسأله رجعت هم بدن یکی است و هم نفس، بدن همان است که قبل از مرگ، مورد تعلق تدبیر روح بود، و نفس هم همان نفس و روح انسانی است که در گذشته مدبر بدن بوده است و در رجعت و بازگشت به بدن در این دنیا هرگز نفس، فعلیتهای خود را از دست نمی‌دهد، و به صورت تنزل یافته، تعلق به بدن پیدا نمی‌کند تا گفته شود حرکت ارتجاعی از فعلیت به قوه یا به مراتب نازلتر، محال است بلکه با همان فعلیتهائی که در زمینه سعادت یا شقاوت کسب نموده است بار دیگر به بدن دنیوی تعلق تدبیر پیدا می‌کند. آری در این‌جا سئوال دیگری مطرح است و آن اینکه هدف از این بازگشت چیست؟ آیا پس از تعلق روح به بدن دنیوی، و بر قرار شدن مجدد تعلق تدبیری، نفس، حرکت استکمالی می‌پذیرد، و آیا اصولا برای انسانهای صالحی چون پیامبر و افراد طغیانگری چون فرعونیان مراحلی از فعلیت و کمال که آن را دریافت نکرده باشند متصور است تا به هنگام رجعت، حرکت استکمالی برای آنان تحقق پذیرد، یا اینکه آنان همه درجات و مراتب فعلیت‌ها را در نور دیده و بنا بر این حرکت استکمالی برای آنان متصور نیست؟ این سئوالی است در خور دقت و تأمل، ولی پاسخ به آن، ارتباطی به سئوال مورد بحث ندارد، هدف این است که روشن شود که تناسخ و رجعت از دو مقوله‌اند چنانکه روشن گردید ولی ما این سئوال را در بحثهای آینده در فرصتی مناسب پاسخ خواهیم داد. (13)
در اینجا لازم است به خیانت تاریخ‌نگاری، در نگارش تاریخ علم کلام اشاره کنیم، و او احمد امین مصری است که در کتاب «فجر الاسلام» شیعه را متهم به اعتقاد به تناسخ کرده است، (14) در حالی که کتابهای کلامی شیعه از روز نخست، تناسخ را به شدت رد کرده‌اند.
3ـ سنت الهی و بازگشت انسان به این دنیا
قرآن کریم در مواردی از احیاء مردگان و بازگشت نفوس (اعم از انسان و غیر انسان) پس از مفارقت از بدن به این دنیا گزارش می‌دهد. (15)
حال سئوالی که مطرح می‌شود این است که آیا بازگشت روح به بدن در این دنیا از نظر سنت الهی چگونه است؟
پاسخ: سنت الهی در مورد زندگی و مرگ انسان، این است که پس از انتقال انسان به عالم برزخ، بار دیگر به این جهان باز نگردد جز در موارد استثنائی مانند احیاء مردگان به واسطه مسیح یا رجعت پیش از قیامت و نظائر آن، و خدا در قرآن به این سنت کلی اشاره کرده می‌فرماید:
«حتی اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعونی لعلی اعمل صالحا فیما ترکت، کلا انها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» (مؤمنون/99ـ 100).
لحظه‌ای که پیک مرگ به سراغ یکی از آنان می‌آید می‌گوید: پروردگارا مرا به دنیا بازگردان تا عمری را که ضایع کرده‌ام، با عمل صالح جبران نمایم، خطاب می‌آید «کلا»: نه، دیگر بازگشتی نیست و این سخنی است که او گوینده آن است و سودی در آن نیست، پیش روی او تا روز قیامت مانعی است که از رجوع او جلوگیری می‌کند.
در این جا یادآوری نکته‌ای لازم است و آن اینکه در نظام گذشته (رژیم پهلوی) یکی از نویسندگان، برای بالا بردن تیراژ مطبوعات خود، دست به ابتکاری زده بود و مسأله «ارتباط با ارواح» را مطرح می‌کرد و مدعی این بود که از طریق «تنویم مغناطیسی» (یک نوع خواب کردن افراد) موفق به کشف جدید علمی شده است و آن اینکه، روح افراد در چنین حالت، از اسراری پرده بر می‌دارند، و می‌گویند: که روزگاری، در بدن مرغی و یا گیاهی بوده‌اند اکنون در بدن انسانی قرار گرفته‌اند... و از این طریق اندیشه کفر آمیز «تناسخ» را در اذهان زنده می‌کرد. شکی نیست یک چنین پرسشها و پاسخها نمی‌تواند، ارزش علمی داشته باشد. و عقلا و شرعا حجت نیست، و دردی را درمان نمی‌کند، ما شاهد این قبیل از جلسه‌ها بودیم که این افراد پس از به خواب رفتن، مطالبی را می‌گفتند که هرگز اساس صحیحی نداشت هیچ بعید نیست پاسخهای این افراد ساخته خیال و وهم آنان باشد که در این حالت، برای خیال پردازی مجالی پیدا می‌کنند، و تفصیل این مطلب از آن مقام دیگری است، به امید آنکه به تفصیل درباره آن سخن بگوییم.
شرح این هجران و این خون جگر
این زمان بگذار تا وقت دگر
پی‌نوشت‌ها:
1) در اقرب الموارد می‌نویسد: النسخ فی الاصل: النقل، راغب در مفردات خود می‌گوید: النسخ ازالة شی‌ء بشی‌ء یتعاقبه کنسخ الشمس الظل، و الظل الشمس، و الشیب الشباب. نسخ از بین بردن چیزی است، چیز دیگر را به صورت متعاقب، مانند خورشید که سایه را، یا سایه که خورشید را محو می‌کند، و پیری که جوانی را نابود می‌سازد، و در همه این موارد نسخ به کار می‌رود.
2) محقق لاهیجی در این باره کلامی دارد که یاد آور می‌شویم. می‌گوید «اما تناسخ هیچ کس از حکمای مشائین به جواز آن نرفته و جدی‌ترین ناس در ابطاس تناسخ ارسطاطالیس شکر الله سعیه و اتباعش از قدمای مشائیه اسلامند و جدی‌ترین مردم در وقوع تناسخ حکمای هند و چین و بابل و به زعم شیخ اشراق و اتباعش قدمای حکمای یونان و حکمای مصر و فارس، جمیع مایل به تناسخ‌اند در نفوس اشقیا فقط و این گروه اگر چه در انتقال از نوعی به نوع دیگر اختلاف نظر دارند ولی همه اتفاق دارند در قول به خلاص نفوس بالآخره از تردد در ابدان عنصریه و اتصال به عالم افلاک یا به عالم مثال و این تردد در ابدان عنصریه نزد این جماعت، عقوبت و عذاب و جهنم نفوس شریره است، این است تناسخی که از جمله منسوبین حکمت قائل‌اند به آن و اما قول بدوام تردد نفوس در ابدان عنصریه و عدم خلاص از آن، مذهب جماعتی است که قائل به حکمت و توحید و به حشر و نشر و ثواب و عقاب نیستند و این طائفه اردی (پائین‌ترین) طوایف اهل تناسخند». گوهر مراد، مقاله 3، باب 4، فصل 7، ص. 472
3) شرح حکمة الاشراق: ص. 476
4) اسرار الحکم: ص 293ـ. 294
5) شرح حکمة الاشراق: ص 476، اسفار: ج 9، ص. 7
6) اسفار: ج 9 ص. 16
7) اسفار: ج 9 ص 22ـ. 23
8) کشف المراد: ص. 113
9) اسفار: ج 9، ص 9ـ. 10
10) اسفار: ج 9، ص 2ـ. 3
11) استدلال به آیه مبتنی بر این است که مقصود از کلمه «ما» ذنوب و گناهان آنان باشد چه گناهان قبل از نهی از صید و چه گناهان پسین، در حالی که برخی لفظ «ما» را به معنی امتهای معاصر و امتهای پسین تفسیر کرده‌اند، در این صورت ناچارند «نکالا» را به معنی عبرتی بگیرند و در نتیجه جمله «موعظه للمتقین» تکرار ما قبل خواهد بود. به تفسیر مجمع البیان ج 1 ص 130 رجوع شود.
12) به شرح مقاصد: ج 2، ص 39، بحار: ج 58 ط بیروت، ص 113، و المیزان: ج 1، ص 210 رجوع شود.
13) به تفسیر المیزان: ج 1، ص 210 مراجعه فرمائید.
14) فجر الاسلام: ص. 277
15) نمونه‌های قرآنی احیاء مردگان عبارتند از:
1ـ زنده شدن پرندگان توسط ابراهیم (بقره/260).
2ـ زنده شدن عزیر و الاغ او (بقره/259).
3ـ مقتولی از بنی اسرائیل (بقره/73).
4ـ احیاء مردگان توسط حضرت عیسی (آل عمران/49، مائده/110).
5ـ زنده شدن هفتاد نفر از قوم موسی (بقره/55ـ 56).
6ـ زنده شدن گروهی از بنی اسرائیل پس از مرگ آنان به هنگام مسافرت.
منبع: کتاب منشور جاوید، جلد 9، نوشته جعفر سبحانی

نظر شما

اطلاعات شما(اختیاری)

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

جدیدترین ها در این موضوع

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

تبیین و ضرورت‌شناسی مساله تعامل مؤثر پدری-دختری

فرصت و تهدید رابطه پدر-دختری

دختر در آینه تعامل با پدر

رابطه پدر - دختری، پرهیز از تحمیل

پر بازدیدترین ها

ماهیت حاکمیت سیاسی

رابطه ایمان و عمل صالح

«جاهلیت» در قرآن‌

روایتی بر سرودن شعر علی ای همای رحمت

اولین امام جمعه تهران

سایت های پژوهشکده باقرالعلوم

پر بازدیدترین ها