تواضع و فروتنی
قال رسول الله(ص): «انَّ التَّواضُعَ لا یَزیدُ الْعَبْدَ الَّا رَفْعَةً فَتَواضَعُوا یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ»(جامع السعادات، ج1، ص342)
تواضع عبارتست از شکسته‌نفسی‌ای که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری بیند.[1]
حدیث فوق فروتنی را عامل بزرگی می‌پندارد، چون طبیعت آدمی به برقراری ارتباط با افراد متواضع گرایش دارد و در همین حال در نهان و آشکار در حضور و غیبت از فروتنی‌اش می‌گویند، در نگاه مردم به مدد الهی بالا می‌رود تا جایی که همه او را فردی متخلق به رفتار کریمانه می‌شناسند، از طرف دیگر نه‌تنها عزت دنیوی، بلکه بلندمرتبگی در آخرت نیز تحفه‌ای ارزنده و در خور چنین رفتار شایسته‌ای است.
افتادگی آموز اگر طالب فیضی هرگز نخورد آب زمینی که بلند است
رسول اکرم(ص) تواضع را سبب رفع ستم از جامعه دانسته، مى‌فرماید:
«تَواضَعُوا حَتَّى لا یَبْغى احَدٌ عَلى احَدٍ»[2]
«نسبت به یکدیگر فروتن باشید تا کسى بر دیگرى ستم روا ندارد.»
تواضع و ذلت پذیری
باید توجه داشت که مفهوم تواضع به دیگران ارج نهادن است، نه آنکه تواضع خود را خوار کردن و زیر بار ذلّت رفتن باشد همانطور که در احادیث گذشته نیز بر آن تکیه داشتیم، هر اخلاق حسنه حد وسطی است که دو طرف افراط و تفریط دارد؛ افراط این خُلق پاک تکبر و تفریط آن ذلت و خواری است؛ پس همچنان که کبر مذموم است، خوار و ذلیل ساختن خویش نیز مهلک است.
تواضع در برابر چه کسی؟
آنچه که در مدح تواضع بیان شد نسبت به کسانی است که متکبر نباشند، اما کسی که متکبر باشد بهتر آن است که تواضع او را نکند؛ زیرا که فروتنی بر کسی که متکبر است موجب ذلت خویش است و باعث گمراهی آن متکبر و زیادت کبر او می‌شود؛ و چه بسا اگر مردم تواضع او را نکنند متنبه شده و دست از کبر بردارد. در همین رابطه حضرت رسول(ص) می‌فرماید:
هر‌گاه متواضعین امت مرا ببینید از برای ایشان تواضع کنید و هر‌گاه متکبرین را ببینید بر ایشان تکبر کنید؛ به درستی که این باعث مذلت و حقارت ایشان می‌شود.[3]
آثار تواضع
1. مایه سربلندى است؛ رسول اکرم (ص) فرمود: حضرت عیسى (ع) فرمود :
«طُوبى لِلْمُتَواضِعینَ فِى الدُّنْیا هُمْ اصْحابُ الْمَنابِرِ یَوْمَ الْقِیامَةِ»
خوشا به حال فروتنان در دنیا، آنان در روز رستاخیز از اهل جایگاههاى (بلند عزّت وشرف) هستند.[4]
2. نردبان ترقّى است؛ امیر مؤمنان على (ع) فرمود:
«التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ»
فروتنى، نردبان شرافت و بزرگى است.[5]
3. محبّت آور است؛ آن حضرت دراین باره نیز فرمود
«ثَمَرَةُ التَّواضُعِ الْمَحَبَّةُ»
میوه فروتنى مهربانى است.[6]