كلمات كليدي : قبول برات، نكول برات، پرداخت برات، قبول مشروط، استقلال تعهد براتي ، حقوق و تكاليف، براتگير
نویسنده : محمد حسين رامين
برات نوشته‌ای است که به موجب آن، شخصی به دیگری دستور می‌دهد مبلغی وجه را در موعد معین به شخص ثالثی بپردازد. دستوردهنده را براتکش یا صادرکننده یا برات‌دهنده می‌نامند. به شخصی که این دستور را دریافت می‌کند، براتگیر گفته می‌شود. و شخص ثالث نیز که وجه برات باید به او پرداخته شود، دارنده‌ی برات نام دارد.[1] دارنده در تاریخی که در برات معین شده است (سررسید) به براتگیر مراجعه می‌نماید و وجه برات را از او مطالبه می‌کند و براتگیر در صورتی که قبلاً پرداخت وجه برات را قبول کرده باشد، این مبلغ را به دارنده پرداخت خواهد کرد.[2]
براتگیر به عنوان اولین کسی که دارنده به وی مراجعه کرده و وجه برات را مطالبه می‌کند، دارای حقوق و وظایفی است که در این مبحث به بررسی اجمالی آنها خواهیم پرداخت.
حقوق براتگیر
1ـ حق قبول نکردن برات (نکول برات)
دارنده‌ی برات باید قبل از فرا رسیدن موعد پرداخت برات، آن‌را به منظور کسب قبولی براتگیر به وی ارائه دهد. قبول برات عبارت است از اینکه براتگیر متعهد شود که وجه برات را در تاریخ سررسید بپردازد. لیکن در قانون تجارت ایران مقرره‌ای وجود ندارد که اعلام کند براتگیر ملزم به قبولی برات است. بنابراین اگر براتگیر برات را قبول نکند یا اصطلاحاً آن‌را نکول کند در قبال دارنده‌ی برات و براتکش هیچ مسئولیتی نخواهد داشت.[3] اما در این مورد سوالی مطرح می‌شود و آن اینکه، اگر براتگیر از قبل به براتکش بدهکار باشد آیا باز هم ملزم به قبول براتی که براتکش به طرفیت او صادر کرده است نمی‌باشد؟ قانون تجارت ما در این مورد تصریحی ندارد و حقوقدانان نیز در این باره اختلاق نظر دارند. برخی معتقدند که حتی وجود طلب براتکش از براتگیر، مجوزی برای اجبار براتگیر به قبول برات نمی‌باشد. چرا که قبول برات توسط براتگیر، وضع او را از حالتی که قبل از قبول برات در مقابل برات کش ـ به دلیل بدهی به او ـ داشته است، بدتر می‌کند. هیچ بدهکاری موظف نیست بدهی عادی خود را به طلبکار، به شکلی از بدهی تبدیل کند که برای طلبکار تضمین بیشتری برقرار می‌کند. هر چند که او به براتکش بدهکار باشد لیکن نمی‌توان او را مجبور کرد که بدهی خود را به وسیله‌ای پرداخت کند که به سهولت دست به دست می‌گردد.[4]
اما در مقابل برخی از حقوقدانان معتقدند اگر چه براتگیر الزامی به قبول برات ندارد ولی در عرف و عادت تجاری رسم بر این است که تاجری که بدهکار دیگری است باید براتی را که به طرفیت او کشیده شده است قبول کند. در غیر این صورت ممکن است مسئول جبران خساراتی که در نتیجه‌ی عدم قبولی به براتکش تحمیل می‌شود، شناخته شود.[5]
2ـ حق پرداخت وجه برات تا میزان محل موجود
محل برات وجهی است که براتکش به اتکای وجود آن نزد براتگیر مبادرت به صدور برات می‌کند. مثل آنکه براتکش مقداری وجه نقد نزد براتگیر داشته باشد با آنکه مبلغی از وی طلبکار باشد. در هر صورت اگر طلب براتکش از براتگیر و یا وجهی که نزد او دارد کمتر از وجه برات باشد، براتگیر حق دارد فقط تا معادل محل موجود نزد خود، پرداخت برات را به عهده بگیرد.[6](ماده‌ی 232 و 268 قانون تجارت)
3ـ حق درخواست تحویل ورقه‌ی برات به هنگام پرداخت
به موجب ماده‌ی 250ق.ت[7] براتگیر حق دارد پرداخت وجه برات را به تحویل ورقه برات و اعتراض نامه[8] موکول نماید.
4ـ حق رجوع به براتکش
چنانچه براتکش براتی صادر کند و تا تاریخ پرداخت برات، محل آن‌را به براتگیر نرساند و یا اگر وجه برات را که قبلاً به براتگیر رسانده است پس بگیرد و علی رغم این مسائل براتگیر برای حفظ اعتبار براتکش، اخلاقاً نسبت به پرداخت وجه برات در سررسید اقدام نماید، حق دارد برای مطالبه‌ی وجه پرداختی خود به برات‌دهنده رجوع کند.[9]
تکالیف براتگیر
تکالیف و وظایف براتگیر از نظر قانون تجارت ایران به شرح ذیل است.
1ـ اعلام قبولی یا نکول برات:
براتگیر موظف است به محض اینکه برات به وی ارائه شد یا منتهی در ظرف 24 ساعت از تاریخ ارائه برات، نظر خود را نسبت به قبول یا نکول برات اعلام نماید (م 235 ق.ت). اما پس از اینکه برات را قبول نمود دیگر نمی‌تواند آن را نکول کند. (م 231 ق.ت)[10]
2ـ اقدام به پرداخت وقتی منحصراً پرداخت بخشی از وجه برات را قبول می‌کند:
به موجب ماده‌ی 232 ق.ت براتگیر می‌تواند تنها پرداخت بخشی از مبلغ برات را به عهده بگیرد. حتی به موجب ماده‌ی 229 ق.ت چنانچه عبارتی که براتگیر در برات می‌نویسد دلالت بر نکول بخشی از مبلغ برات داشته باشد، مابقی وجه برات، قبول شده محسوب می‌گردد. بدین ترتیب براتگیر موظف است بخشی از وجه برات را که قبول شده محسوب گردیده است، بپردازد. پس از اینکه پرداخت انجام شد، به همان اندازه براتکش نیز از مسئولیت مبرا می‌شود.[11]
3ـ اقدام به پرداخت در حدود شرط در قبولی مشروط
به موجب ماده‌ی233 ق.ت براتگیر می‌تواند برات را بصورت مشروط قبول نماید. مثل آنکه در برات بنویسد به شرطی وجه برات را می‌پردازم که براتگیر تا تاریخ سررسید فلان کالا را برایم ارسال نماید. در این صورت براتگیر در حدود شرطی که نوشته است، مسئول پرداخت وجه برات می‌باشد. لیکن دارنده موظف است با چنین براتی به عنوان یک برات نکول شده رفتار کرده و وظایفی را که قانون گذار در صورت نکول برات به عهده‌ی دارنده‌ی برات گذاشته است، انجام دهد.[12]
4ـ مسئولیت پرداخت وجه برات قبول شده
برات‌گیری که پرداخت وجه برات را قبول نموده است ملزم می‌باشد که در تاریخ معین شده در برات (سررسید) وجه آن را به دارنده بپردازد.[13]
برات را ممکن است در چند نسخه بنویسند تا در صورتی که یک نسخه مفقود شد، دارنده بتواند به استناد نسخه‌ی دیگر وجه برات را مطالبه کند. چنانچه براتگیر وجه برات را بر حسب نسخه‌‌ای پرداخته باشد که قبولی روی آن نوشته نشده است، او موظف خواهد بود وجه برات را مجدداً به کسی بپردازد که نسخه‌ی قبولی نوشته شده برات را در دست دارد.[14](م 260 ق.ت)
5ـ تضمین پرداخت وجه برات در مورد ماده‌ی 238 ق.ت
به موجب ماده‌ی238 ق.ت اگر بر علیه کسی که براتی را قبول کرده ولی وجه آن‌را نپرداخته است، اعتراض عدم تادیه شود، دارنده‌ی برات دیگری نیز که همان براتگیر قبول کرده ولی هنوز موعد پرداخت آن نرسیده است، می‌تواند از براتگیر تقاضا کند که برای پرداخت وجه برات، ضامن[15] معرفی کند یا پرداخت آن‌را به نحو دیگری تضمین نماید.
6ـ براتگیر حق ایراد در مقابل دارنده‌ی برات را ندارد:
رابطه‌ی میان براتگیر و براتکش هیچ ارتباطی به دارنده‌ی برات ندارد. بنابراین براتگیر نمی‌تواند در مقابل دارنده‌ی برات مدعی بطلان معامله‌ی اصلی بین خودش و براتکش گردد و به این دلیل از پرداخت خودداری کند . این امر نتیجه منطقی اصل استقلال تعهد براتی از تعهد اصلی[16]می‌باشد.[17]