آزمون ماتریس های پیشرونده ی ریون Test des matriees progressives de Raven

كلمات كليدي : مستقل از فرهنگ، هوش متبلور، آزمون ريون كودكان، آزمون ريون بزرگسالان، آزمون استدلالي، روان سنجي

نویسنده : منيره دانايي

فرم اول آزمون ماتریس‌های پیشرونده‌ی ریون در سال ١٩٣٨ و فرم دوم آن در سال ١٩٤٧ توسط پن رز[1] و ریون[2] تهیه شده است. درباره‌ی این آزمون، پژوهش‌های زیادی به عمل آمده و بارها مورد تجدیدنظر قرار گرفته است. فرم‌های تجدیدنظرشده‌ی آزمون ریون، برای اندازه‌گیری هوش افراد در همه‌ی سطوح توانایی(از کودکان ٥ ساله تا بزرگسالان سرآمد) به‌کار می‌رود. این آزمون، هم به صورت فردی و هم به صورت گروهی قابل اجراست.[3]

سوال‌های مطرح‌شده در ماتریس‌ها، همه از یک نوع‌اند و همگی از "ماتریس‌ها" یا یکسری تصاویر انتزاعی که یک توالی منطقی به وجود می‌آورند، تشکیل شده‌اند. برای اجرای آزمون ریون، ابتدا نمونه‌هایی از سوال‌های آن که جنبه‌ی راهنمایی و یادگیری دارد، به آزمودنی‌ها ارائه می‌شود. سپس آنها را راهنمایی می‌کنند تا از میان پاسخ‌های پیشنهادی، پاسخی را برگزینند که بتوانند با کمک آن متنی را که به آنها داده شده است، تکمیل کنند. آزمودنی‌ها ابتدا باید منطقی را که براساس آن الگوی هر سوال ساخته شده است، کشف کنند. پس از اینکه آزمودنی‌ها با روش یافتن پاسخ درست آشنا شدند، از آنها خواسته می‌شود که در محدوده‌ی زمانی تعیین‌شده از میان ٦ یا ٨ تصویر جداگانه که به عنوان گزینه‌ی احتمالی در زیر هر الگو قرار گرفته است، تصویری را که الگوی سوال را کامل می‌کند، انتخاب نموده و در پاسخنامه مشخص کنند. سوال‌های آزمون، از آسان به مشکل تنظیم شده‌اند. بدین معنا که سوال‌های آسان در اول و سوال‌های دشوارتر در انتهای آزمون قرار گرفته‌اند. سوال‌های ابتدایی، آن‌قدر ساده انتخاب شده است که عملا برای افراد بسیار کم هوش نیز قابل درک هستند. سوال‌های انتهایی ماتریس‌های ریون، به اندازه‌ای دشوارند که کمتر کسی می‌تواند در محدوده زمانی تعیین‌شده، پاسخ‌های درست همه‌ی آنها را پیدا کند.[4]

محتوای سوال‌های آزمون ریون، مستلزم فرایند استدلال ذهنی برای کشف اصول و منطق حاکم بر روابط اجزای الگوهای ماتریس‌ها است؛ بنابراین عمدتا هوش سیال را اندازه‌گیری می‌کند. مزیت ماتریس‌های ریون، این است که به گونه‌ای طراحی شده که دستورالعمل بسیار ساده‌ای دارد و برای همه‌ی آزمودنی‌ها به یک اندازه تازگی دارد. بنابراین، برخورداری از شرایط بهتر اجتماعی و آموزشی در پاسخ دادن به سوال‌های آن تاثیر چندانی ندارد. به همین دلیل به نظر سازنده‌ی آن، یک آزمون "مستقل از فرهنگ" به شمار می‌رود. با وجود این، عامل کلامی نیز در یافتن پاسخ‌های درست سوال‌های آزمون موثر است. زیرا نام بردن اشکال و الگوها و استدلال کلامی در هنگام بررسی روابط بین اجزای الگوها موجب می‌شود که آزمودنی روابط بین آنها را آسان‌تر کشف کند. به همین دلیل هنوز به تحقیق ثابت نشده است که این آزمون به‌طور کامل مستقل از فرهنگ است؛ اما در هر حال تحقیقات نشان داده است که برای پاسخ دادن به سوال‌های آن، هوش سیال نقش اساسی‌تری دارد. بنابراین، اجرای این آزمون در فرهنگ‌های مختلف، مناسب‌تر از آزمون‌هایی است که عامل کلامی و فرهنگی در محتوای آنها نقش مهمی دارند. یکی از محدودیت‌های عمده‌ی آزمون ریون این است که سوال‌های آن تنوع زیادی نداشته و از قدرت تمییز کمی برخوردارند. در نتیجه کسانی که در عامل اختصاصی سوال‌ها(عامل S اسپیرمن) توانایی بیشتری دارند، معمولا از افرادی که این توانایی را کمتر دارند، نمره‌های بیشتری می‌گیرند. به همین دلیل است که خود ریون استفاده از آزمون‌های کلامی را نیز که بیشتر هوش متبلور را اندازه‌گیری می‌کنند، همراه با ماتریس‌های خود پیشنهاد می‌کند.[5]

آزمون ریون، دارای دو فرم متفاوت است. آزمون ریون کودکان که برای سنجش هوش کودکان ٥ تا ٩ ساله به‌کار می‌رود، دارای تصاویر رنگی است؛ در صورتی که آزمون کودکان بالاتر از ٩ سال و افراد بزرگسال، دارای تصویرهای سیاه و سفید می‌باشند. فرم ١٩٣٧، دارای ٦٠ عنصر است که به سری‌های ١٢ تایی، با درجه‌ی دشواری فزاینده، تقسیم شده‌اند. این آزمون با تصویرهای سیاه و سفید تدوین شده است و زمان اجرای آن ٤٥ دقیقه می‌باشد. فرم ١٩٤٧، ٣٦ عنصر دارد که به کودکان و عقب‌مانده‌های ذهنی اختصاص دارد و غالبا رنگی است. آزمون ریون رنگی، توسط محمدنقی براهنی در مورد کودکان تهران هنجاریابی شده است. آزمون سیاه و سفید نیز طی تحقیقی که توسط باقر ثنایی ذاکر و با همکاری حسن پاشاشریفی درباره‌ی بررسی علل افت تحصیلی در دانشگاه تربیت معلم انجام گرفته است، در مورد دانش‌آموزان گروه‌های سنی ٩ تا ١٨ ساله‌ی تهران هنجاریابی شده است. ماتریس‌های ریون در انگلستان بر روی یک گروه بزرگ درجه‌بندی شده، اساسا در انتخاب نظامیان به‌کار رفته است. تحلیل عاملی نشان داده است که درجه‌ی اشباعی[6] این آزمون در عامل G اسپیرمن یعنی عاملی که به عنوان هوش کلی از آن نام برده می‌شود، بسیار زیاد است. بنابر تحقیقات ورنون(روش دو عاملی) از لحاظ ترکیب عاملی[7]، مقدار عامل عمومی به نسبت ٧٩ درصد و عامل فضایی به نسبت ١٥ درصد دخالت دارد. تجزیه و تحلیل آزمون با روش سانتروئید تورستون[8] نشان می‌دهد که عامل فضایی به‌خصوص در اولین سوالات وجود دارد و از نظر پیروان مکتب چندعاملی، این آزمون به عنوان یک آزمون استدلالی تلقی می‌شود. به کمک این آزمون می‌توان افراد را در شش گروه طبقه‌بندی کرد و این طبقه‌بندی در بسیاری از موارد(مانند کاربردهای نظامی) کافی به نظر می‌رسد.[9]