کودکان و نوجوانان به جهت ویژگیهای جسمانی و روحی و شرایط اقتصادی، اجتماعی و... خاصی که دارند از جمله اقشار آسیب پذیری محسوب می‌شوند که حقوق و آزادی‌های آنها به طور گسترده‌ای مورد تعرض قرار می‌گیرد و کمتر امکان دفاع از خود و احقاق حقوقشان را به دست می‌آورند. به ویژه اگر آزادی نوجوانان سلب شده باشد و آنها تحت بازداشت یا حبس قرار گرفته باشند، به شدت در مقابل سوء استفاده، قربانی شدن و نقض حقوقشان آسیب پذیرتراند، آن گونه که شرایط و اوضاع و احوال نوجوانانی که آزادی آنها سلب شده نیز این امر را تصدیق می‌نماید. به این جهت با وجود تلاش‌هایی که در پرتو اسناد عام حقوق بشری نظیر اعلامیه جهانی حقوق بشر (1948)[1] و میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966) [2]و اسناد خاص حقوق بشری نظیر اعلامیه حقوق کودک(1959)[3] و کنوانسیون حقوق کودک (1989)[4] جهت حمایت از حقوق این اقشار صورت پذیرفته،[5] اما کما کان ضرورت توجه خاص به این اقشار در جامعه بین المللی احساس می‌شد تا آن که در هشتمین کنگره سازمان ملل که برای پیشگیری از جرایم و رفتار با مجرمان در 27 آگوست تا 7 سپتامبر سال 1990 در کوبا (هاوانا) بر گزار گردید،[6] پیش نویس سندی تحت عنوان قواعد سازمان ملل برای حمایت از نوجوانان محروم از آزادی تدوین شد و جهت تصویب به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارایه گردید که این مجمع در 14 دسامبر 1990 این سند را طی قطع نامه شماره 113 / 45 به تصویب رساند.[7]
1 – نگاهی اجمالی به محتوای سند
قطع نامه حاضر بسیار طولانی و مفصل بوده و مشتمل بر 87 قاعده می‌باشد که به اختصار مهمترین قواعد مندرج در آن را شرح می‌نمایم:
الف) چشم‌انداز‌های اساسی [8]
ذیل عنوان فوق، ده قاعده اساسی (شامل قواعد یک تا ده) به عنوان رویکرد‌های عمومی نسبت به نوجوانان مورد توجه قرار گرفته است:
1 – بنیان‌گذاری نظام عدالت برای نوجوانان بر اساس حمایت از حقوق، امنیت و ارتقای رفاه جمعی و ذهنی آنان و استفاده از زندان به عنوان آخرین راهکار (قاعده1).
2 – جواز سلب آزادی نوجوانان فقط مطابق با اصول و روش‌های مندرج در این قواعد و قواعد استاندارد مدیریت عدالت برای نوجوانان و به عنوان آخرین راه حل با حداقل مدت و در موارد استثنایی با تعیین مقام قضایی و امکان آزادی پیش از موعد (قاعده2).
3– هدف تدوین قواعد، ایجاد حداقل استاندارد‌ها در حمایت از نوجوانان محروم از آزادی مطابق با حقوق بشر و آزادی‌های اساسی و مبارزه با آثار منفی تمامی انواع بازداشت‌ها (قاعده 3).
4 – لزوم اعمال بی‌طرفانه و بدون هر گونه تبعیض قواعد حاضر (قاعده 4).
5 – تنظیم قواعد به صورت استاندارد‌های مناسب و در دسترس برای ترغیب و راهنمایی کارشناسان مربوط به نظام عدالت نوجوانان جهت استفاده (قاعده 5).
6 – لزوم در دسترس قرار گرفتن قواعد حاضر برای کارکنان مربوط به عدالت نوجوانان به زبان ملی آنها و بهره مندی نوجوانان از خدمات ترجمه رایگان در موارد مقتضی (قاعده 6).
7 – لزوم تطابق یا اصلاح قوانین ملی بر اساس قواعد حاضر و تدارک جبران مؤثر آسیب‌های وارده و نظارت بر اجرای قواعد حاضر توسط دولت‌ها (قاعده 7).
8 – اتخاذ اقدامات مؤثر برای برقراری ارتباط و تهیه مقدمات بازگشت نوجوانان محروم از ازادی به جامعه (قاعده 8).
9- ممنوعیت تفسیر قواعد حاضر به گونه‌ای مغایر با سایر اسناد و استاندارد‌های سازمان ملل درباره حقوق بشر (قاعده 9).
10- اولویت قواعد حاضر (قواعد 1 تا 10) در صورت تعارض با قواعد مندرج در قسمت‌ها 2 تا 5 (قاعده‌های 11 تا 87) (قاعده 10).
ب) محدوده و اجرای قواعد [9]
در خصوص قلمرو و محدوده قواعد حاضر و کاربرد آنها، قواعد 11 تا 16، سند حاضر مقرراتی را به این شرح مقرر نموده است:
1 – مد نظر قرار دادن تعاریف زیر در اعمال قواعد؛ نوجوان فردی زیر سن 18 سال است. سنی که زیر آن کودک را نمی‌توان مشمول اقدامات سالب آزادی نمود و باید توسط قانون تعیین گردد.
محرومیت (سلب) آزادی یعنی هر گونه بازداشت یا حبس [10] یا قرار دادن فرد تحت برنامه نظارت[11] خصوصی یا عمومی، به گونه‌ای که فرد مجاز به ترک محل مربوطه به طور دلخواه نبوده و به دستور مقام‌های قضایی یا اداری یا رسمی دیگری نیاز باشد (قاعده 11).
2 – تضمین احترام به حقوق بشر نوجوانان تحت تمامی شرایط و اوضاع و احوال محرومیت از آزادی (قاعده 12).
3 – عدم محرومیت نوجوانان محروم از آزادی از حقوق مدنی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی یا فرهنگی به جهت وضعیت آنها (قاعده 13).
4 – تضمین حقوق فردی نوجوانان، به ویژه مشروعیت تدابیر بازداشتی و نظارت و بازرسی‌های منظم از وضعیت نوجوانان توسط نهاد‌های غیر بازداشت کننده (قاعده 14).
5 – قابل اعمال بودن قواعد حاضر نسبت به تمامی انواع و اشکال تأسیسات بازداشت کننده و بازداشت (قاعده 15).
6 – مد نظر قرار دادن شرایط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دولت‌ها در اجرای قواعد حاضر (قاعده 16).
پ) نوجوانان تحت توقیف (بازداشت) یا در انتظار محاکمه [12]
رعایت قواعد زیر جهت حمایت از نوجوانان تحت بازداشت یا در انتظار محاکمه ضروری شمرده شده است:
1 – اصل برائت (بی گناهی) نوجوانان تحت بازداشت یا منتظر محاکمه و رفتار با آنان بر این اساس و حتی المقدور اجتناب از بازداشت قبل از محاکمه و اختصاص بالاترین اولویت به رسیدگی سریع و به حداقل رساندن مدت بازداشت احتمالی و جدا سازی بازداشت شدگان محاکمه نشده از محکوم شده (قاعده 17).
2 – حق استفاده نوجوانان از مشاوره حقوقی و بهره مندی از کمک حقوقی رایگان و تضمین اسرار خصوصی و محرمانه آنان، حق انجام کار با مزد و ادامه آموزش بدون اجبار، حق دریافت وسایل سرگرمی یا تفریح غیر متعارض با مدیریت امور قضایی (قاعده 18).
ت) مدیریت تشکیلات نوجوانان[13]
مدیریت تأسیسات و تشکیلات مربوط به نوجوانان تابع شرایط و ضوابطی است که گسترده‌ترین قواعد مربوط به سند حاضر را که شامل قواعد نوزدهم تا هشتاد می‌شود به خود اختصاص داده است. این قواعد بر اساس ابعاد مختلف مربوط به این تأسیسات در قالب زیر به طور خلاصه ارایه گردیده است:
1 – سوابق (پرونده‌ها)[14]
تمامی گزارش‌ها، از جمله پرونده حقوقی، سوابق پزشکی، انتظامی و تمامی اسناد و مدارک مربوط به شکل، محتوا و جزییات رفتار با نوجوانان باید در پرونده‌های محرمانه نگه داری شود که تنها در دسترس اشخاص مجاز باشد و به گونه‌ای طبقه بندی شود که به سهولت قابل فهم باشد و به محض آزادی نوجوان، سوابقش مهر و موم شود و در زمان مناسب معدوم گردد (قاعده 19). هیچ نوجوانی نباید بدون حکم معتبر مقام‌های قضایی یا اداری یا رسمی در تأسیسات بازداشتی پذیرفته شود یا در جایی که امکان ثبت فوری جزئیات حکم نیست، بازداشت گردد (قاعده20).
2 – پذیرش، ثبت، نقل و انتقال[15]
اطلاعات مربوط به هویت نوجوان، حقایق و دلایل مربوط به حکم و مقام صادر کننده، ساعت و روز پذیرش، انتقال یا آزادی، جزئیات مربوط به نحوه اطلاع رسانی به والدین یا سرپرستان قانونی در هر مورد از پذیرش جزئیات مسایل روانی و جسمی، باید در محل بازداشت نوجوانان به طور کامل و محرمانه ثبت و نگهداری شود (قاعده21).
همچنین اطلاع رسانی فوری درباره پذیرش، نقل و انتقال و آزادی نوجوانان به والدین و سرپرستان قانونی یا نزدیک‌ترین اقوام (قاعده22) و ارایه گزارش کامل و صحیح از وضعیت شخصی و اوضاع و احوال هر نوجوان به مدیریت (قاعده 23) نیز باید صورت پذیرد.
در هنگام پذیرش نوجوانان، نسخه‌ای شامل قواعد ناظر بر امور تأسیسات بازداشت کننده و حقوق و تعهدات مربوطه به زبان قابل فهم آنان با نشانی مقام‌های صالح جهت دریافت شکایات و سازمان‌های خصوصی یا عمومی که کمک‌های حقوقی ارایه نمایند باید در اختیار آنها قرار گیرد (قاعده 24) و به همه آنها کمک شود تا مقررات حاکم بر سازمان‌های داخلی، تأسیسات، اهداف و روش‌های آنها را در مدت بازداشت درک نمایند (قاعده 25) و انتقال آنها نیز باید با هزینه مدیریت و با وسایلی که دارای نور و هوای کافی بوده و منجر به تحمیل رنج به آنها یا تعرض به کرامت آنها نباشد، صورت پذیرد (قاعده 26).
3 – طبقه بندی و تعیین محل[16]
در اولین فرصت پس از پذیرش باید با هر نوجوان مصاحبه شود و گزارش روانی و اجتماعی حاوی تشخیص عوامل مربوط به نوع، سطح مراقبت و برنامه لازم برای آنها تهیه شود و این گزارش همراه با گزارش پزشکی به مدیریت تحویل گردد تا بهترین محل مناسب برای نوجوانان در بازداشت گاه و برنامه‌های مراقبتی از آنها تعیین شود (قاعده 27).
بازداشت نوجوانان باید با توجه کامل به نیاز‌ها، وضعیت و ضرورت‌های خاص آنان بر اساس، سن، شخصیت، جنس، نوع جرم و وضعیت سلامت جسمی و روحی آنان تعیین شود (قاعده 28).
تفکیک نوجوانان از افراد بالغ (قاعده 29) و ایجاد تأسیسات باز (تأسیساتی که تدابیری عادی امنیتی در آنها به میزان حداقل ممکن است.) و نا متمرکز بازداشتی برای نوجوانان (قاعده 30) نیز از دیگر قواعد اساسی مربوط به طبقه بندی و مکان بازداشت شدگان محسوب می‌گردد.
4 – محیط فیزیکی و شرایط محل اقامت[17]
نوجوانان محروم از آزادی، حق بهره مندی از تسهیلات و خدمات ضروری سلامتی و احترام فردی و انسانی را دارا بوده (قاعده 31) و تأسیسات بازداشتی و محیط فیزیکی آنان باید با اهداف باز سازی و نیاز آنان برای امور شخصی مطابقت داشته باشد (قاعده 32).
رعایت استاندارد‌های محلی در تدارک وسایل خواب و نظارت منظم و بدون ایجاد مزاحمت در تمامی خوابگاه‌ها (قاعده 33)، تدارک وسایل بهداشتی متناسب با نیازهای جسمی و شخصی نوجوانان (قاعده 34)، رعایت حق داشتن وسایل شخصی و تدارک مکان مناسب برای نگهداری آنها (قاعده 35)، تضمین استفاده نوجوانان از لباس شخصی مناسب غیر تحقیر آمیز و زننده برای وضعیت هوای موجود و حفظ سلامت آنها (قاعده 36) و تضمین بهره مندی نوجوانان از غذای مناسب در ساعات متداول، به میزان کافی و مطابق استاندارد‌های تغذیه، بهداشت و الزامات فرهنگی و مذهبی و آب آشامیدنی سالم (قاعده 37)، از جمله دیگر قواعد و استاندارد‌های اساسی سازمان ملل مربوط به محیط فیزیکی و شرایط محل اقامت و نگهداری نوجوانان محسوب می‌شود.
5 – آموزش، آموزش‌های حرفه‌ای و کار[18]
هر نوجوان در سن تحصیلات اجباری، دارای حق آموزش مناسب با توانایی و نیازهای خود به منظور آماده شدن برای بازگشت به اجتماع است و در صورت امکان باید این آموزش‌ها در بیرون بازداشت گاه‌ها و در مدارس عمومی با توجه به نیازهای خاص قومی و فرهنگی نوجوانان باشد (قاعده 38).
علاوه بر این، تلاش برای بهره مندی نوجوانان بالای سن تحصیلات اجباری جهت برخورداری از تحصیلات تکمیلی (قاعده 39)، عدم انعکاس سوابق بازداشتی در مدارک تحصیلی (قاعده 40)، تدارک کتابخانه‌ای با کتاب‌های کافی و متنوع برای نوجوانان بازداشتی (قاعده41)، حق بهره مندی از آموزش‌های حرفه‌ای (قاعده 42) حق انتخاب نوع کار متناسب با آموزش‌های حرفه‌ای توسط بازداشت شدگان (قاعده 43)، رعایت استاندارد‌های حمایتی بین المللی و ملی مربوط به کار کودکان و کارگران جوان (قاعده 44)، امکان کار کردن با مزد در داخل جامعه به منظور فراهم آوردن امکان بازگشت آنها به جامعه (قاعده 45) و حق دریافت مزد عادلانه (قاعده 46)، نیز از جمله دیگر استاندارد‌ها و قواعد اساسی جهت بهره مندی نوجوانان محروم از آزادی از آموزش و کار به شمار می‌آید.