كلمات كليدي : اصل تغيير همگام، تمايز، ثبات، همسازي، توافق، همرايي، روان شناسي اجتماعي
نویسنده : منيره دانايي
یکی از نظریههای مهم در زمینه اسناد[1] نظریه هارولد کلی[2] است. تحقیقات جونز و دیویس بر پایه عمل واحد بوده است، اما اگر از رفتارهای دیگر فرد هم مطلع باشیم میتوانیم از روش کلی استفاده کنیم. وی منسجمترین و جامعترین تحلیل را از اسناد ابداع کرد و آن را الگوی تغییر همگام[3] نامید. اصل تغییر همگام بدین معناست که ما به دنبال یک همایندی بین رویداد خاص و علت خاص در موقعیتهای متفاوت هستیم. اگر علت معینی همیشه با یک رویداد خاص همراه شود و آن رویداد در غیاب آن علت اتفاق نیفتد، ما این رویداد را به آن علت اسناد میدهیم.
به عبارت دیگر، تغییرات آن علت همیشه با این رویداد همگامی دارد: هرگاه علت باشد، رویداد هست و هرگاه علت نباشد رویداد نیز نخواهد بود. مثلا اگر هماتاقی ما درست قبل از امتحانات بداخلاق میشود اما در سایر اوقات خوشاخلاق است، آیا میتوان استنباط کرد او همیشه آدم بداخلاقی است، یعنی دارای چنین شخصیتی است؟ احتمالا خیر. برعکس، شاید این بدخلقی را به امتحانات اسناد دهیم. زیرا این بدخلقی تقریبا همیشه با امتحانات همراه است و در غیاب امتحانات اتفاق نمیافتد.
الگوی تغییر همگام دقیقا مشابه روش عمل دانشمندان است. دانشمند نیز با مشاهده این که یک عامل با یک پدیده در موقعیتهای متفاوت همراه است، به وجود رابطه علیت میان آن دو پی میبرد. کلی معتقد است افراد از سه نوع اطلاعات بهره میجویند تا به اسناد علی دست یابند. آنان بررسی میکنند تا ببینند آیا یک رویداد، همراه با اشیای محرک، عمل کنندگان و موقعیتها اتفاق میافتد یا نه؟ بهتر است مطلب را با یک مثال توضیح دهیم: دوست شما بیان میکند که شب گذشته برای دیدن یک نمایش رفته بود. سپس ادامه میدهد که یک هنرپیشه کمدی نمایشی اجرا کرده و او به سخنان و کارهای وی بسیار خندیده است. در واقع گمان میکند آن مرد خندهدارترین هنرپیشه کمدی است. در اینجا به یک اسناد علی برای خنده شدید دوستتان نیازمندید. اگر علت این باشد که هنرپیشه کمدی واقعا بسیار خندهدار است، شما هم به توصیه او گوش میدهید و به دیدن نمایش میروید. اما اگر این امر صرفا یک چیز غیرعادی مربوط به او باشد یا مربوط به موقعیت شب گذشته باشد، چنین استنتاجی درست نخواهد بود.[4] کلی میگوید: از طریق بررسی هر یک از این ابعاد به ترتیب به دنبال یک اسناد هستیم: اول، آیا این رفتار دقیقا مربوط به محرک خاص است؟ آیا در مثال مذکور، دوستتان همیشه به هر هنرپیشه کمدی اینگونه میخندد یا واقعا در این مورد به طور غیرعادی خندیده است؟ دوم، آیا این رفتار مربوط به یک شخص خاص است؟ یعنی آیا این گزارش را از دیگران هم شنیدهاید یا فقط او به هنرپیشه کمدی خندیده است؟ سوم، آیا این رفتار مربوط به موقعیت یا زمان خاص است؟ آیا دوستتان هربار که به تماشای نمایش این هنرپیشه کمدی میرود، میخندد یا فقط شب گذشته به دلیل خاصی زیاد خندیده است.
به گفته کلی افراد سه نوع ویژگی را در تلاش برای دستیابی به اسناد علی بهکار میبرند:
تمایز[5]: آیا این شخص فقط در برخورد با این محرک خاص بدینگونه عمل میکند؟ آیا واکنش فرد در مورد محرک خاص، از واکنشهای دیگر او متمایز است یا در برابر محرکهای دیگر هم همینگونه عمل میکند؟ اگر متمایز باشد میگوییم تمایز بسیار است.
توافق یا همرایی[6]: آیا همراهی دیگران وجود دارد، یعنی دیگران نیز در این موقعیت همینگونه عمل میکنند؟ آیا افراد دیگر هم در چنین موقعیتی مانند دوستتان زیاد میخندند؟ هرچه شمار افرادی که به یک نحو واکنش نشان میدهند بیشتر باشد، توافق بیشتر خواهد بود.
ثبات یا همسازی[7]: آیا این شخص همواره و در زمانها یا موقعیتهای دیگر نیز به این محرک به همین شیوه واکنش نشان میدهد؟ آیا دوستتان به این هنرپیشه، فقط در همین زمان اینگونه واکنش نشان داد؟ هرچه واکنش شخص در طول زمان هماهنگی و ثبات بیشتری داشته باشد، همسانی فزونتر خواهد بود.[8] مطابق مفروضات کلی، هنگامی که رویداد معینی را به یک علت معینی اسناد میدهیم، این فرآیند اتفاق میافتد و ما به سرعت اطلاعات ذخیره شده را در این ابعاد سهگانه مرور میکنیم. این مرور ممکن است سریعتر از آن باشد که به صورت هشیار متوجه آن شویم، اما در اینجا به بررسی و تحلیل آن میپردازیم.
برای آن که یک اسناد بیرونی داده شود آزمونهای سهگانه باید به این نتیجه منتهی شوند: تمایز زیاد، توافق در سطح بالا و همسانی بسیار. در مثال فوق، علت واقعی خنده او شوخطبعی و ظرافت کار ویژه هنرپیشه کمدی باشد، یعنی احسان فقط به این هنرپیشه و نه دیگران واکنش خاص نشان دهند(تمایز افراد)، افراد دیگر نیز همین واکنش را به این هنرپیشه داشته باشند(توافق در سطح بالا) و او در این موقعیت و سایر موقعیتها نسبت به این هنرپیشه همین واکنش را داشته باشد(همسانی زیاد).
برای آن که یک اسناد درونی داده شود باید تمایز کم، توافق در سطح پایین و همسانی بسیار باشد. در مثال فوق، علت واقعی خنده، خلق و خوی عمومی خود اوست که به همه چیزهای خندهدار واکنش نشان میدهد، یعنی او به همه هنرپیشههای کمدی اینگونه میخندد(تمایز کم)، افراد دیگر به این هنرپیشه کمدی اینگونه نمیخندند(توافق در سطح پایین) و احسان در همه موقعیتها و زمانها نیز چنین است(همسانی زیاد).
برای آن که یک اسناد موقعیتی ساخته شود باید تمایز زیاد، توافق در سطح پایین و همسانی نیز کم باشد. یعنی دوستتان فقط به این هنرپیشه اینگونه واکنش نشان داده است(تمایز زیاد)، افراد دیگر، این واکنش را به هنرپیشه نداشتهاند(توافق در سطح پایین) و او فقط در این موقعیت چنین واکنشی داشته است(همسانی کم).
در یک مطالعه مشهور، مک آرتور[9] پیشبینیهای کلی را مورد سنجش قرار داد. وی به آزمودنیها یک رویداد فرضی ساده را ارایه داد که در آن، نوع اطلاعات مربوط به تمایز، توافق و همسانی تغییر میکرد و سپس اسنادهای آنان را میسنجید. در موقعیت اول مانند مثال، اسناد به خود شیء محرک(اسناد بیرونی) داده شد. در موقعیت دوم اسناد درونی به شخص است و در موقعیت سوم به این نتیجه میرسیم که احتمالا چیز خاصی در موقعیت وجود دارد.
فرضهای اساسی نظریه کلی در بسیاری از موقعیتهای اجتماعی تایید شده است. بنابراین به نظر میرسد این نظریه اطلاعات مهمی در مورد اسنادهای علی به دست میدهد. در عین حال، بدیهی است که همه افراد مطابق الگوی کلی عمل نمیکنند؛ زیرا نوع تحلیل علیای که کلی توصیف میکند، نیازمند کوشش فکری بسیار است(برای کسب اطلاعات مربوط به تمایز، توافق و همسانی).
با توجه به این واقعیت، شگفتآور نیست که افراد مایل باشند حتی هنگامی که قادرند خود را از چنین عمل شناختی دور نگه دارند. زیرا غالبا میخواهند درباره علل اعمال دیگران به صورت سریع و آسان نتیجهگیری کنند. آنان با توجه به تجارب قبلی خود میدانند که برخی رفتارها اساسا از عوامل درونی نشات میگیرند، در حالی که برخی دیگر اساسا از علل بیرونی ناشی میشوند. بنابراین تحلیل علیای که کلی توصیف میکند، چه وقت رخ میدهد؟ یک: هنگامی که مساله واقعا مهم و پیچیده است، بیشتر احتمال میرود که افراد اطلاعات را به صورت نظاممند پردازش کنند. دو: هنگامی که افراد با حوادث غیرمنتظره مواجه شوند؛ حوادثی که دانستههای آنان درباره فرد یا موقعیت خاص به آسانی قابل تبیین نیست.[10]