حقوق بين الملل، دفاع مشروع
میرعماد اشراقی
دفاع از جامعه و کشور در برابر تهاجم خارجی یکی از مباحث مشترک حقوق بین الملل و اسلام است. اهمیت این موضوع در حدی است که بسیاری از نویسندگان و حقوقدانان به آن پرداخته‌اند. مسئله «تحریم جنگ» از دید حقوق بین الملل شایان توجه خاصی است، زیرا قبل از انعقاد میثاق پاریس، مبادرت به جنگ یکی از مظاهر استقلال و حاکمیت کشورها محسوب می‌شد و حتی جامعه ملل نیز جنگ را تحریم نکرده و فقط اقدام به آن را مبتنی بر شرایطی دانسته است. در احکام اسلام، قوانین قابل توجهی در باب این مسئله وجود دارد.
دفاع مشروع از دیدگاه حقوق بین الملل معاصر
بسط و تکامل دفاع مشروع را باید در قبال سابقه توسعه کلی حقوق بین الملل نسبت به جنگ و اصل منع توسل به زور نگریست؛ زیرا تا آغاز قرن بیستم با جواز مبادرت دولت‌ها به جنگ به طور آزادانه و بر اساس حقوق بین الملل عمومی، نیاز به توجیه آن اقدامات بر اساس دفاع مشروع نبود. لذا دفاع مشروع دارای اهمیت نسبتاً کمی بود. در آغاز قرن بیستم که آزادی توسل به جنگ، محدود شد. دفاع مشروع اهمیت یافت به نحوی که امروزه در هر گونه توسل به نیروی نظامی به حق دفاع مشروع فردی یا جمعی استناد می‌شود.
کلسن ـ حقوقدان ـ می‌گوید: قبل از تحریم جنگ تجاوزکارانه حق دفاع مشروع علی رغم تایید آن در حقوق بین الملل عرفی به طور مکرر، اصولاً فاقد ماهیت قانونی بوده و بیش تر جنبه سیاسی- اخلاقی داشته است تا اقدامات به عمل آمده را صحیح جلوه دهد. استاد ضیایی بیگدلی در مورد سابقه تاریخی دفاع مشروع می‌نویسد: تا سال 1919 مانع عظیم چهت پذیرش حق دفاع مشروع به عنوان یک حق بین المللی، وجود صلاحیت بی‌قید و شرط و نامحدود کشورها در توسل به جنگ بود، اما پس از آن میثاق جامعه ملل نیز ذکری از دفاع مشروع به میان نیاورد. شاید تدوین کنندگان میثاق چنین تصور می‌کردند که دفاع مشروع حق بنیادی و جهانی شناخته شده است، لذا نیازی به پیش بینی آن نمی‌باشد.
موارد دفاع مشروع
- دفاع از تمامیت سرزمینی و استقلال سیاسی
- دفاع از اتباع داخل کشور
- دفاع از حقوق قانونی و منافع حیاتی
برخی از حقوقدانان معتقدند که عبارت استقلال سیاسی و تمامیت سرزمینی در بسیاری از اوقات، برای بیان نمونه بارز و مظهر همه حقوق قانونی که یک کشور دارد به کار می‌رفته به توجیه اقدامات زورمندانه متعددی برای حمایت از منافع و مخصوصاً جان و مال اتباع پرداختند.
وقوع حمله مسلحانه:
در این خصوص از دو جهت بحث می‌کنیم: الف- حمله مسلحانه ب- وقوع حمله مسلحانه. در منشور سازمان ملل، از حمله مسلحانه سخن به میان می‌آورد، پس بر خلاف حقوق عرفی که استفاده از زور حتی اگر «تهاجم» صورت فیزیکی و مادی به خود نگیرد، بلکه به صورت تهاجم اقتصادی یا تبلیغاتی باشد، مجاز بوده است. دفاع از خود در مقابل حمله غیر مسلحانه و برای حفظ منافع با توسل به زور، مشروع نیست. به همین جهت برخی از حقوقدانان دفاع مشروع را به تجاوز مرتبط ساخته، اظهار می‌دارند که «بحث پیرامون جنگ تدافعی یا دفاع مشروع، بدون پی بردن به مفهوم تجاوز ناقص است، چرا که دفاع مشروع، واکنش کشور مورد تجاوز در قبال متجاوز است»
دفاع مشروع از دیدگاه اسلام
ادلّه مشروعیت جهاد تدافعی
دفاع از خود، چه در حقوق داخلی و چه در حقوق بین الملل، یک حق مسلم طبیعی و قانونی است. اسلام، جنگ تدافعی و «رباط» را که برای دفع حمله و حفظ مرزهای دارالاسلام صورت می‌گیرد، مقرر داشته است. در شرع مقدس اسلام، در حقوق داخلی دفاع از جان و مال و ناموس، حتی در وقت ضرورت تا به حد قتل نفس جایز است و این حق، اساس جنگ دفاعی در عرصه بین المللی است که شریعت اسلامی نیز آن را به رسمیت می‌شناسد.
گستره جهاد تدافعی
در شارع مقدس گستره دفاع مشروع محدود به موارد چهارگانه ذیل می‌باشد: دفاع از اسلام در مقابل فتنه گری دشمنان، دفاع از اتباع دولت اسلامی و مستامنین، دفاع از دارالاسلام و کیان اسلامی، دفاع از بلاد اسلامی. از این موارد چهارگانه به دو مورد اخیر اشاره می‌گردد:
دفاع از دارالاسلام و کیان اسلامی؛ هرگاه دارالاسلام به مخاطره بیفتد، دفاع از آن بر همه مسلمانان واجب است. همچنان که هنگام لشکرکشی نظامی روسیه به مناطق شمالی ایران در اواخر قرن نوزدهم میلادی و سال‌های انقلاب مشروطه، گروهی از فقهای بزرگ وقت که ساکن نجف بودند، طی نامه ای به علمای هندوستان خاطرنشان ساختند که چون دولت‌های عثمانی و ایران، مرکز ترویج دین اسلام و نقطه اعتماد مسلمانان هستند، حفظ اسلام در حفظ این دو دولت است و حمله نظامی روسیه و کشتار مسلمانان ایران، استقلال دولت و اصل اسلام را از بین خواهد برد.
دفاع از بلاد اسلامی؛
هرگاه دشمن به سرزمین‌های اسلامی تجاوز کند و قصد اشغال یا استیلای سیاسی بر آن را داشته باشد ولو آنکه متعرض مسلمین نشود، دفاع در مقابل این تجاوز نیز واجب است.
محدودیت‌های جهاد تدافعی؛
علامه طباطبایی در ذیل آیه 190 بقره می‌فرماید: ماهیت جهاد در اسلام دفاعی محض است که حق انسانیت که بر اساس فطرت سلیم، حق مشروع بشریت می‌باشد، بدان وسیله حفظ می‌گردد و دفاع هم بالذات محدود است و تجاوز همان خروج از آن حدود است و به همین جهت به دنبال آیه فوق فرمود : تجاوز نکنید که خداوند تجاوزگران را دوست ندارد. بنابراین یک سری محدودیت‌ها، نه به جعل و قرارداد که ذاتی دفاع است از جمله: - وقوع تجاوز (بقره: 90 ) - اصل تناسب بقره: 194 - در حد ضرورت: بقره 193 - پایبندی به اصول انسانی و رعایت ارزش‌ها و لو آنکه طرف مقابل ناجوانمردی نماید. لذا اقدامی که به منظور دفاع از خود به عمل می‌آید باید در واکنش به یک تجاوز سابق بر آن و متناسب با رفع تجاوز و در همان حد که برای رفع تجاوز و خاتمه دادن به آن ضرورت داشته باشد و با رعایت اصول انسانی صورت گیرد.