روایت دلیری ; به بهانه پخش مجدد دلیران تنگستان از شبکه تماشا

در روزهای اخیر شاهد پخش مجدد سریال دلیران تنگستان از شبکه تماشا بودیم. سریالی که ساخت و نمایش آن پیش از انقلاب صورت گرفته است. پخش مجدد آن در این سالها دلایلی دارد که پرداختن به آن، خود متن جداگانه‌ای را می طلبد. تنها می توان اشاره کرد که همچون فیلم گاو( ساخته داریوش مهرجویی) و طبیعت بی جان( اثر مرحوم سهراب شهید ثالث) عدم استفاده از صحنه های هنجارشکنانه در این سریال، دست صدا و سیما را برای پخش مجدد آن باز گذاشته است. در این متن سعی می کنیم سریال دلیران تنگستان را از منظر نوع پرداختن به تاریخ و نحوه اقتباس از کتاب دلیران تنگستانی نوشته محمدحسین رکن زاده آدمیت بررسی کنیم.

نمایش در صحنه تاریح

اقتباس از تاریخ و آثار تاریخی در سینما به دو گونه بوده است. گونه ی اول که بسیار شایع است برداشت آزاد و دراماتیزه واقعیت تاریخی است. جایی که فیل ساز در مقام نوعی تاریخ نگار به قول بابک احمدی(رساله تاریخ- جستارهایی در هرمنوتیک تاریخ- بابک احمدی- نشرمرکز-1387- صفحه 27) دچار وسوسه روایت جذابتر می شود و وجوهی از شخصیت ها و حوادث را به نفع جذاب تر کردن داستان، بزرگتر و عجیب نشان می دهد. خرده روایت هایی دراماتیک را به داستان اصلی افزوده و اغلب با یک ماجرای عاشقانه یا چیزهایی از این دست سعی در جذب مخاطب دارد.
اما گونه دیگر روایت تاریخ در سینما نوعی است که فیلمنامه نویس به عنوان یک محقق تاریخی و نه صرفاً یک داستان گو به سمت سوژه ای می رود و سعی می کند از طریق اسناد موجود روایتی بی نقص(از منظر تاریخ شناسان) ارائه دهد. در فیلم هایی که از زندگی پیشوایان دینی و انسانهای مقدس (ملی یا مذهبی) ساخته می شود این گونه روایت بیشتر به چشم می آید؛ چراکه هرگونه اغراق یا خودساختگی در داستان نشانگر این خواهد بود که به واقعی بودن اصل قضیه شک هست و البته حساسیت های ویژه ای روی این نوع روایت ها وجود دارد. تفاوت  عمده‌ی سریالی مثل دایی جان ناپلئون و هزاردستان با آثاری همچون امام علی(ع) یا دلیران تنگستان در این نوع نگاه است. دلیران تنگستان از گونه دوم است و همین سبب می شود که برای نوشتن و ساخت این سریال تحقیقات فراوانی از لحاظ اصل داستان و سیر وقایع صورت بگیرد. اتفاقی که می تواند به چنین پروژه هایی ضربه بزند این است که نویسنده و کارگردان بیش از حد روی سیر وقایع و اصل تاریخ وسواس نشان دهند و فراموش کنند که در نهایت یک فیلم و یک اثر هنری در حال تولید است که یکی از اهداف بزرگ آن جذب و حفظ مخاطب است. البته باید به زمان ساخت این سریال نیز توجه کرد. سریال دلیران تنگستان در نوع خود از اولین آثار به حساب می آید و در تلاش های اول همیشه از این نوع نقائص دیده می شود. همایون شهنواز کارگردان و نویسنده این فیلم در پروسه نگارش این فیلمنامه از منابع زیادی بهره برده است. این سریال برداشت آزادی است از کتاب دلیران تنگستانی. اما منابع دیگری هم در نگارش این فیلمنامه مورد استفاده قرار گرفته اند و شهنواز کوشیده تا حد امکان به اطلاعات این اسناد پایبند باشد. یازده کتاب ترجمه شده، هفت کتاب ترجمه‌نشده و روزنامه‌های حبل‌المتین، عصر جدید و همچنین ۱۱۰ فقره سند و ۱۸۰۰ قطعه عکس و یادداشت‌های رهبران و بازماندگان جنبش تنگستان به‌عنوان منابع اصلی این اثر هستند. این حجم از سند نویسنده فیلمنامه را از برخی جنبه ها غافل کرده که یکی از آن ها، اضافه کردن خرده داستانهایی است که همزمان که داستان را جذابتر می کند، می تواند اطلاعات ریزتر و جامع تری از عمق زندگی شخصیت های داستان به دست دهد.

اسطوره زدایی

سریال دلیران تنگستان  اقتباسی است از یکی از کتابهایی که به نوعی آغازگر رمان تاریخی در ایران شمرده می شود. تقریظ ها و مقدمه هایی که به این کتاب نوشته شده نشانگر این است که در دوره خود ستایش فراوانی از آن شده اما نه به عنوان یک اثر ادبی یا چیزی مثل رمان و نه حتی یک اثر تاریخی. بلکه به عنوان یک اثر ملی و تهییج کننده. در دوره ای که تلاش زیادی صورت می گرفت تا حس وطن پرستی ایرانیان پس از قرن ها بیدار شود و این خود دلیلی است بر اینکه شبیه داستان شخصیت های مقدس شود. البته نباید ایدئولوژی عصر پهلوی را نیز در شکل و مشایل سریال دلیران تنگستان نادیده گرفت. فراموش نکنیم که تقویت روحیه ملی یکی از بنیادهای ایدیولوژیک حکومت پهلوی بود و شاید همین ملی گرایی باعث شده که به عنوان یک متن مقدس با آن برخورد شود

 در سی مهر ماه 1310 صفوی مدیرمسئول روزنامه کوشش در متنی که در معرفی این کتاب نوشته بیش از هر مسئله ای به تاثیر این کتاب در زنده کردن غرور ملی پرداخته است. سعید نفیسی کتاب دلیران تنگستانی و اتفاقاتش را کاملاً واقعی نمی داند اما تاکید دارد که کتاب دلیران تنگستانی آقای آدمیت باعث خواهد شد که در آینده نتوانند اصل وجود این وقایع را انکار کنند و این مسئله را بزرگترین لطف این کتاب می داند و تنها محمدعلی جمالزاده در متنی که به عنوان تقریظ و انتقاد سالها قبل نوشته و در مقدمه چاپ سال 1354 کتاب آمده است بعد از تعریف و تمجید از حس وطن پرستی نگارنده نقدهایی ساختاری مخصوصاً در حوزه زبان به این کتاب دارد. اما سریال چه تفاوت هایی با کتاب دارد؟
رئیسعلی دلواری برای مردم ایران به ویژه مردم جنوب و بوشهر شخصیتی بزرگ و واقعی است. در کتاب آقای آدمیت تمام تلاش نویسنده آن است که  از تنگستانی ها مخصوصاً از رئیسعلی یک شخصیت اسطوره ای بسازد و گاهی چنان در منش و رفتار او اغراق می کند که فکر می کنیم با یک قدیس طرفیم. مثلاً در جایی که سردار هندی که نامش سلطان است به دست رئیسعلی می افتد و رفتاری که رئیسعلی با او در میانه ی جنگ دارد بسیار دور از ذهن است و نامه ای که سلطان  به فرمانده اش که در نامه جنرال خطابش می کند می نویسد  و تعریف و تمجیدی که از تنگستانی ها و شخص رئیسعلی می کند آن هم در لحظه احتضار بیشتر شبیه یک مدیحه سرایی است تا واقعیت. اما در فیلم دلیران تنگستان ما بیش از هر مسئله ای به واقعی بودن شخصیت رئیسعلی می رسیم و اینکه تحقیقات فراوان همایون شهنواز به اینجا ختم شده که در فیلم تصویر درست و باورپذیری از شخص رئیسعلی و همراهانش و همچنین موسیو واسموس آلمانی دیده می شود.

عدم توجه به اقلیم‌

اگرچه  در متنی که جمالزاده به عنوان تقریظ و انتقاد نوشته ایراداتی به ساختار و زبان کتاب وارد کرده است. اما بزرگترین و مهترین نقد او  عدم توجه به مولفه های بومی است. جمالزاده می نویسد: متاسفانه همه صحبت ها به اصطلاح لفظ قلم است  و حتی دختر دوازده ساله دلواری نیز در صحبت با صاحب منصبان انگلیسی کلمات بسیار فشرده به رخ طرف می کشد و به علاوه اظهاراتی می کند که دال بر معلومات تاریخی کامل او می باشد و هکذا خود خوانین نیز گاهی کلمات و جملاتی مانند (علل افتراق) دارند که ولو شاهنامه خوان و شاعرمنش باشند هم چندان طبیعی به نظر نمی رسد.
و در بخشی دیگر به عدم پرداخت نویسنده به مظاهر بومی آن اقلیم می پردازد و می نویسد که در این کتاب، به جز چند مورد جزئی، فرهنگ و آداب مردم تنگستان دیده نمی شود. این مسئله به سریال نیز سرایت کرده. در تمام سریال ما مردانی را می بینیم در حال مبارزه برای آزادی از استبداد. در حالی که خود آنها از بومی های بوشهر و تنگستان هستند اما جز کلاهی که بر سر دارند نشانه های خاصی از بومی بودن را در آنها نمی بینیم. توده های مردم به شکل سیاهی لشکری در پس زمینه اتفاقات نمایش داده می شوند انگار که مبارزین خارج از آن اقلیم دست به مبارزه زده اند و این کوتاهی فیلمساز است. در زمان ساخت سریال در سال 1353 به خاطر دستمزدهای نجومی و هزینه های گزافی که برای این فیلم شده بود در مطبوعات سرو صدای زیادی شد. جعفریان معاون قطبی، رئیس وقت تلوزیون ملی ایران،  گفته بود« بودجه این فیلم نامحدود است نگران خرج کردن نباشید.»(به نقل از مصاحبه ای با منوچهر آذر بازیگر نقش موسیو واسموس با خبرگزاری فارس در مرداد 1395)به طوری که مدیر جلوه های ویژه فیلم پدر خوانده در این سریال همکاری کرده بود. اما با تمام هزینه هایی که شده، سریال نتوانسته تاریخ یک مردم و گوشه ای از سرزمین ایران را به نحوی شایسته نشان دهد و بیشتر به سمت نمایش حماسه و روایت جنگ‌ها رفته است. تمام مردان سریال به یک لهجه واحد اتوکشیده صحبت می‌کنند. این مسئله باعث شده بخش عمده ای از فضاسازی که می شود در اقلیم های مختلف بنا به جغرافیای آنجا ایجاد کرد ناکام بماند. تنها لهجه ای که در سریال می بینیم لهجه غیر فارسی زبانانی است که می کوشند به فارسی سخن بگویند. لهجه ای که هنوز هم در صدا و سیمای ما متداول است.

 لهجه و گویش محلی، لباسی که شخصیت ها می پوشند و همچنین اداب نشست و برخاست  و حتی غذایی که می خورند، نحوه تعاملات تجاری و بازرگانی، معماری خانه ها(که البته در این مورد خوب عمل شده) و شیوه معیشت و غیره می تواند از یک اثر تاریخی یک اثر اقلیمی تاریخی بسازد که ویژگی های خاص خودش را داشته باشد و کمک کند یک اثر ماندگارتر و ویژه تر باشد. اما در این سریال تمام سکانس ها در راستای پیشبرد قصه نبرد است و شخصیت ها به دو دسته دوست و دشمن تقسیم شده اند و مردمانی که در حال زندگی طبیعی  را بسیار نادر و اندک می بینیم.

نبرد تنگستان از آن کیست؟

در برخی کتابها که اغلب خارجی هستند محور مبارزات تنگستانی ها را ویلهلم واسموس آلمانی- شخصیتی معادل لورنس عربستان در  امپراطوری وایمار - دانسته اند(. اگر خواهان اطلاعات بیشتر در مورد  واسموس و نقش او در منطقه بوشهر و خلیج فارس هستید این  مطلب را مطلالعه کنید: زندگی و اقدامات لورنس آلمان در ایران) اما در مقابل  برخی روایت ها که داخلی هستند و سعی در ترویج ملی گرایی دارند نیز حرکت تنگستانی ها را یک نوع خیزش ملی مستقل هر چند محدود می دانند. اما نقش تحریکات مذهبی در کتاب و سریال ناگفته مانده است. رئیسعلی جوانی مذهبی بوده و برای این حرکت با همراهانش به نجف رفته و برای حرکت جهادی خود از مراجع نجف اذن خواسته بود. این نکته در اغلب منابع موجود است. قطعاً کمک های واسموس آلمانی بی تاثیر نبوده هر چند در مورد  میزان کمک او شایعات فراوانی را می توان سراغ گرفت که  یافتن رد اغزاق در آنها کار سختی نیست.  شور ملی گرایی و عدم سلطه پذیری مردم ایران نیز در این تحرکات بی تاثیر نیست اما در همه حال، مخصوصاً چند قرن اخیر، در اغلب رفتارهای خارج از عادت ایرانیان اذن و دستور مراجع مذهبی و بزرگان دین را دیده ایم. همچون ماجرای رژی، انقلاب مشروطه و یا در نهایت انقلاب اسلامی. با کمی دقت در تمام حوادث کوچک و بزرگ از زمان قاجار نقش یک رهبر مذهبی به وضوح به چشم می آید. بررسی علت های این قیام نیاز به یک تحقیق تاریخی دارد و در این متن سعی بر این موضوع نیست اما با نگاهی ساده به این اثر، می توان فقدان پرداختن به پایگاه مذهبی این خیزش را دید.

اما سریال دلیران تنگستان از کنار نقش مذهب به آسودگی می گذرد و همه را به نام ملیت می نویسد. این اشتباه البته بیشتر معرف روحیه حکومت پهلوی و اصرار آن  بر انکار مذهب است. ا

به هر حال این سریال که در قالب نوار 16 میلیمتری و سیاه و سفید در چهارده قسمت بین سالهای 1350 تا 1352 فیلمبرداری شده با توجه به زمان ساخت، از سریالهای ماندگار تلوزیون ایران است. همین نمایشی که بعد از چهل و چند سال از این فیلم داده می شود خود گواه این قضیه است.

منابع:
1-رساله تاریخ- جستارهایی در هرمنوتیک تاریخ- بابک احمدی- نشرمرکز-1387- صفحه 27
2-دلیران تنگستانی- محمدحسین رکن زاده آدمیت- نشر اقبال- 1354
3-مصاحبه با همایون شهنواز-ماهنامه شاهد یاران، شماره 52
4-مصاحبه با منوچهر آذر مرداد 1395

منبع :فیلمنوشت