كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، اعتصام الملك، يوسف اعتصامي، پروين اعتصامي، ابوالقاسم اعتصامي، ادب فارسي، تبريز
نویسنده : مرتضي حسني نسب
خاندان اعتصامی از جمله خاندان‌هایی بودند که در عصر پهلوی اول و دوم می‌زیسته‌اند و بیشتر به شعر و ادب و فرهنگ اشتغال داشتند.
بزرگ این خاندان یوسف خان اعتصام‌الملک بود که در تبریز متولد شد؛ ولی ریشه وی در شهر آشتیان است و پدرش به خاطر اینکه مستوفی آذربایجان بود، به تبریز آمد و یوسف خان نیز در این شهر دیده به جهان گشود و بزرگ شد:
«پدرش میرزا ابراهیم خان مستوفی (اعتصام الملک)، یکی از اعزه نجبای آشتیان، در جوانی با سِمت استیفای آذربایجان به تبریز رفت و تا پایان عمر در آن شهر مینوچهر اقامت گزید.[1]»
یوسف اعتصامی
میرزا یوسف‌خان آشتیانی معروف به اعتصام دفتر و اعتصام الملک، در سال 1253ه.ش در شهر تبریز دیده به جهان گشود.[2] دروس مقدماتی حوزه را در شهر حوزه گذرانید و علاوه بر اینکه فقه و اصول و فلسفه را فراگرفت،[3] ادبیات عرب و همچنین ادبیات فارسی را نیز آموخت و چندین کتاب به زبان عربی تالیف کرد.[4] از جمله کتبی که وی به زبان عربی تالیف کرد، کتاب «قلائد الادب فی شرح اطواق الذهب» بود که در مصر جزو کتب درسی شد؛ همچنین وی کتاب «ثورة الهند» را نگاشت که بر آن در کشورهای عربی شرح‌هایی نگاشته شد.[5]
یوسف‌خان آشتیانی به کمک چند نفر از دوستان تبریزی خود از جمله؛ سیدحسن تقی‌زاده، محمدعلی تربیت و حسین عدالت مدرسه تربیت را دایر نمود که دومین مدرسه در تبریز بود که با اصول جدید و غیر مکتب‌خانه‌ای اداره و تدریس می‌شد.[6] پس از آن به کمک چند نفر از دوستان تبریزی خود از جمله سید محمد شبستری، تقی‌زاده، محمدعلی تربیت و حسین عدالت کتابخانه تربیت را نیز تاسیس کرد. این کتابخانه در جریان انقلاب مشروطیت سوزانده شد.[7] همچنین یوسف اعتصامی به همراه سیدحسن تقی‌زاده و محمدعلی تربیت مجله گنجینه فنون را در تبریز بنیان نهاد[8] و خود نیز در آن مجله نگارش مقاله می‌کرد. این مجله بیشتر به ترجمه مقالات خارجی می‌پرداخت. از جمله اقدامات فرهنگی دیگر وی در شهر تبریز، احداث چاپخانه‌ای در شهر تبریز بود که وی آن را با هزینه شخصی خود راه‌اندازی نمود.[9]
در دوره سوم مجلس شورای ملی به همراه تقی‌زاده و بسیاری از همفکرانش از ناحیه تبریز، به نمایندگی انتخاب شد.[10] پس از تاسیس کتابخانه مجلس شورای ملی، به ریاست آن برگزیده شد و تا آخر عمر این سمت را حفظ کرد.[11] یوسف اعتصامی علاوه بر توسعه و تکمیل کتابخانه مجلس، در جمع‌آوری کتب خطی، فهرست کردن تمام کتب خطی و جدید و ... سعی فراوانی نمود.[12]
اقدامات وی در دوره حضور در تهران منحصر در کتابخانه مجلس شورای ملی نبود؛ وی مجله بهار را تاسیس نمود که بیشتر درباره امور ادبی در آن مقاله نگاشته می‌شد.[13] این مجله در دوره و در سال‌های 1289ه.ش و 1300ه.ش منتشر شد و در هر دوره دوازده شماره چاپ گردید.[14] همچنین وی حدود چهل عنوان از آثار ادبی نویسندگان اروپایی را به فارسی ترجمه کرد.[15]
یوسف‌خان اعتصامی در سال 1316ه.ش در سن شصت و چهار سالگی وفات یافت[16] و در شهر قم در جوار حرم حضرت معصومه(س) مدفون شد.[17]
علی‌اکبر دهخدا درباره وی می‌نویسد: «یک عمر مواظبت به تربیت و تحلیه نفس تعلیم و تزکیه کسان و فرزندان، خدمت بی‌وقفه و بی‌تظاهر به معنویات جامعه با بی‌آزاری نسبت به هر چیز و هر کس، صفوت و خلوص با دوستان یکدل؛ محصل تاریخ حیات شصت و سه ساله یوسف اعتصامی (میرزا یوسف خان اعتصام الملک) است».[18]
از وی چهار پسر و یک دختر به جای ماند.
ابوالقاسم اعتصامی
ابوالقاسم اعتصامی فرزند یوسف اعتصام‌الملک، در سال 1277ه.ش در شهر تبریز دیده به جهان گشود.
ابوالقاسم پس از طی تحصیلات مقدماتی، برای تکمیل تحصیلات به مدرسه عالی علوم سیاسی وارد شد و در آنجا به فراگیری سیاست پرداخت. در سال 1295ه.ش به وزارت امورخارجه رفت و در آنجا مشغول به کار شد.[19] سپس به عنوان نایب دوم کنسولگری گرجستان به تفلیس رفت و مدتی نیز نایب کنسول قفقاز بود. در سال 1302ه.ش به آمریکا رفت و نایب دوم سفارت ایران در واشنگتن گردید؛ سپس به شوروی رفت و به نایب دومی سفارت مسکو تعیین گردید و پس از مدتی به عنوان نایب اولی مسکو منصوب شد.[20] وی همچنین ژنرال قنسول عشق آباد، ژنرال قنسول بادکوبه، کفیل سفارت کبرای ایران در مسکو، کاردار موقت سفارت کبرای مسکو، وزیر مختار رایزن سفارت ایران و کفیل سفیر کبیر در مسکو بود.[21]
از جمله مناصب وی در داخل کشور می‌توان به کفالت اداره دوم اقتصادی کشور و رئیس اداره پنجم سیاسی اشاره نمود.[22]
پروین اعتصامی
پروین اعتصامی معروف به رخشنده فرزند یوسف اعتصام‌الملک آشتیانی در سال 1285ه.ش در شهر تبریز متولد شد.[23] مادرش اختر خانم اعتصامی (شوری) دختر عبدالحسین‌خان مقدم‌العداله بود و یکی از شاعران دوره پهلوی به شمار می‌رود.[24] پس از انتخاب شدن پدرش برای نمایندگی مجلس، وی به همراه پدرش به تهران نقل مکان نمود.[25] ادبیات فارسی و عرب را نزد پدرش در خانه آموخت و همچنین پدرش برای تعلیم و تربیت وی معلم سرخانه آورد.[26] وی از کودکی در جلسات مذاکرات و مباحث ادبی و علمی پدرش شرکت داشته است.[27] سپس برای ادامه تحصیل، به آمریکا رفت و در سال 1303ه.ش از مدرسه دختران آمریکا فارغ التحصیل شد.[28] وی در جشن فارغ‌التحصیلی خود خطابه «زن و تاریخ» را ایراد نمود که درباره اهمیت تربیت نسوان و نقش زن در بهبود پیشرفت مسایل اجتماعی بود.[29] در سال 1313ه.ش و در سن بیست و هشت سالگی با پسر عمویش ازدواج نمود[30] و پس از ازدواج، به خاطر همسرش مجبور شد که به کرمانشاهان برود؛ اما ازدواج آنها عمری نداشت و وی پس از دو ماه به خانه پدرش در تهران بازگشت و پس از نُه ماه با بخشیدن مهریه خود طلاق گرفت.[31]
پروین اعتصامی در سال 1315ه.ش به عنوان کارمند کتابخانه با حقوق پنجاه تومان در ماه، به استخدام دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی در آمد.[32] پروین اعتصامی در سال 1320ه.ش در سن 35 سالگی وفات یافت.[33]