بخش دوم خطبه: كه قسمتى از آن در توصيف، رسول خدا (ص) مى باشد.
مُسْتَقَرُّهُ خَيْرُ مُسْتَقَرٍّ- وَ مَنْبِتُهُ أَشْرَفُ مَنْبِتٍ- فِي مَعَادِنِ الْكَرَامَةِ- وَ مَمَاهِدِ السَّلَامَةِ- قَدْ صُرِفَتْ نَحْوَهُ أَفْئِدَةُ الْأَبْرَارِ- وَ ثُنِيَتْ إِلَيْهِ أَزِمَّةُ الْأَبْصَارِ- دَفَنَ اللَّهُ بِهِ الضَّغَائِنَ- وَ أَطْفَأَ بِهِ الثَّوَائِرَ أَلَّفَ بِهِ إِخْوَاناً- وَ فَرَّقَ بِهِ أَقْرَاناً- أَعَزَّ بِهِ الذِّلَّةَ- وَ أَذَلَّ بِهِ الْعِزَّةَ- كَلَامُهُ بَيَانٌ وَ صَمْتُهُ لِسَانٌ
لغات
مماهد: جمع ممهد: آرامگاهها، ميم اول زايد است علامت اسم مكان ثنيّت اليه: چشمها به سوى او بازگشت ضغاين: كينه ها نوائر: جمع نائره: دشمنى و خصومت اقران: برادران نزديك به هم، افراد صميمى
ترجمه
«قرارگاه رسول خدا (ص) (حسب و نسب و يا محل تولدش مكه) بهترين قرارگاه و جايگاه تولد و رشدش (يا پايگاه حكومتش مدينه) شريفترين جاهاست، در كانهاى كرامت و بزرگوارى و آرامگاههاى سلامت و رستگارى پرورش يافت دل نيكوكاران به سوى او متمايل و چشمان اهل بصيرت بدو خيره شد.
خداوند به وسيله آن بزرگوار كينه ها را دفن كرد و شعله هاى دشمنى را خاموش كرد. الفت و برادرى را در ميان افراد مؤمن بر قرار كرد، و اجتماع كفار را به وسيله او پراكنده كرد و از ميان برد، ستمگران با عزت و شرف را خوار ذليل و مؤمنان خوار را بدو شرف كرامت و عزت بخشيد.
كلامش بيان كننده حقايق، و سكوتش حكمت و دقايق را ترجمان بود.»
شرح
امام (ع) با كلمه مستقر اشاره به مكه كرده است، بهترين مكان بودن مكّه بدين لحاظ است كه ام القراء و مطلوب خلق خدا و جايگاه كعبه است.
احتمال ديگر در بهتر بودن مكّه اين است كه آن جايگاه جود و عنايت خداوند مى باشد. و بديهى است كه بهترين مكان باشد.
لفظ «منبت و معدن» را از حسب و نسب پيامبر استعاره آورده است، جهت استعاره بودن اين كلمات را بارها توضيح داده ايم.
و «مماهد السّلامة»
جايگاه سلامتى و امنيّت مى باشد. اين عبارت كنايه از مكّه و مدينه و اطراف اين دو شهر است كه جايگاه عبادت خدا و خلوتگاه راز و نياز با اوست كه به همين لحاظ محلّ سلامتى و امن از عذاب الهى است.
چون سرزمين مكّه محلّ عبادت و پرستش خداوند قرار داده شده است، از خواسته هاى شهوانى و منافع مادّى خالى است.
احتمال ديگر در معناى «مماهد السّلامة» دگرگونى در روش و سنّتهاست كه زمينه تكامل و رشد اخلاق پسنديده و ارزشمند در آن مهيّاست و بدين سبب از خشم و غضب خداوند در امان مى باشد.
در كلام امام (ع): و قد صرفت نحوه افئدة الأبرار،
كه فعل بصورت مجهول آمده است، توجّه به اين حقيقت است كه لطف و عنايت خداوند دل نيكان را بسوى پيامبر متمايل كرده و دلها را به محبّت و روشنى انوار هدايت منوّر گردانيده است.
نظر به اين كه واژه «ازمّة» را كه به معنى مهار شتر است از جهت تشبيه كردن نگاه چشمها به افسار استعاره به كار برده، اين استعاره را با بيان «تييّنت» ترشيحيه كرده است و اين عبارت را كنايه از توجّه و التفات اهل بصيرت به پيامبر اسلام (ص) به دليل دريافت رحمت الهى از پيشگاه حق آورده است. سپس لفظ «دفن» را از كينه هاى نهفته كفّار نسبت به پيامبر رحمت استعاره گرفته. با وجودى كه در آغاز بعثت آشكارا دشمنى و خصومت داشتند. عبارت «اطغاء» به معنى از بين رفتن دشمنى و كينه توزى است كه پيش از بعثت در ميان عرب رواج داشت و با آمدن پيامبر (ص) از ميان رفت. چنان كه خداوند متعال در زمينه اظهار نعمتهايش مى فرمايد: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ. منظور از دوستانى كه با آمدن پيامبر متفرّق گرديدند، كفّارى هستند كه در شرك اتّحاد و الفت داشتند.
قوله عليه السلام: اعزّ به الذلّة:
يعنى خداوند با بعثت پيامبر (ص) اسلام و اهل آن كه ذليل و خوار بودند عزيز و مشركين طرفداران شرك را كه عزيز بودند ذليل ساخت.
در كلام امام (ع) ميان كلمات تفريق و تأليف، عزّت و ذلّت و... حكم مقابله و مطابقه برقرار است. (در مقابل تاليف تفريق، و در مقابل عزّت ذلّت و در برابر اعزاز اذلال را به كار برده است)
قوله عليه السلام: و كلامه بيان
يعنى مشكلاتى كه از احكام و دستور العملهاى كتاب الهى به نظر مى رسيد تغيير و تبيين كرد چنان كه خداوند متعال مى فرمايد: بِالْبَيِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا تا آنچه را براى مردم فرو فرستاده ايم بيان نموده و توضيح دهد.»
قوله عليه السلام: و صمته لسان
امام (ع) لفظ «لسان» را براى سكوت پيامبر استعاره به كار برده است وجه تشبيه اين است كه سكوت پيامبر (ص) از دو جهت به معناى بيان و توضيح است.
1- پيامبر از بيان آنچه شايسته گفتن نبود خوددارى مى كرد. از سكوت رسول خدا (ص) مردم در مى يافتند كه نبايد پيرامون موضوع خطبه 96 نهج البلاغه بخش 2ى كه پيغمبر سكوت كرده است حرفى زد.
2- صحابه پيامبر طبق عادتهاى گذشته خود اگر كارى را انجام مى دادند و پيامبر در زمينه كار آنها سكوت اختيار مى كرد و آنها را از ارتكاب نهى نمى فرمود، مى فهميدند كه انجام چنان كارى جايز است. پس سكوت رسول خدا (ص) براى آنها در حكم بيان عمل مجاز بود. در حقيقت سكوت پيامبر (ص) به زبانى كه روشنگر احكام الهى باشد شباهت داشت. (سكوتى كه از هر فريادى رساتر و گوياتر بود)
|