کارکردهای سیاسی و اجتماعی حج

کارکردهای سیاسی و اجتماعی حج کریم حسینی ابعاد و جهات حج بی گمان دین اسلام دارای ماهیتی پیچیده و ابعاد و جهات متعدد است. ازاین رو تحلیل و تبیین آن به عنوان پدیده نمی تواند بی توجه به همه ابعاد و جهات آن انجام پذیرد. این پیچیدگی حتی در هریک از آموزه ها و آیین ها و مناسک آن قابل شناسایی و ردگیری است. برای هریک از آن ها می توان اهدافی عبادی و اجتماعی و سیاسی و نیز دنیوی و اخروی جست؛ آیات و روایات نیز این پیچیدگی را تقویت می کند و بر دامنه ابعادی و گستره آن می افزاید. یکی از آیین های اسلامی، حج است. می توان برای آن کارکردهای عبادی صرف و یا اجتماعی و سیاسی محض جست و اهداف آن را براساس هریک از پایه ها تحلیل و تبیین کرد. به نظر می رسد که هرکسی از زاویه دیدی خاص به مسئله می نگرد و هر شخصی از ظن خویش برای آن، کارکرد و اهداف می سازد. به گونه ای که برخی آن را عرفان ناب و تجلی عشق و محبت یافته و عرفات را مظهر عرفان و مشعر را قیامت کبرای انسان می دانند و در سفیدی پوشش حاجیانش، نشانه های رستاخیز آدمی را می جویند. آن دیگر آن را تجلی گاه وحدت سیاسی و اجتماعی بشریت و یا امت اسلامی یافته و جز کارکردهای سیاسی از آن انتظاری نمی جوید. آن سومی آن را تنها عبادی محض دانسته که هرگونه تفکر عرفانی و نسبت اجتماعی و سیاسی را شرک و گمراهی برمی شمارد. با این همه هیچ یک به درون آیات قرآنی راه نیافته است تا رمز و راز حج را از زبان آیات الهی بشنود. این نوشتار تلاشی است تا ابعاد حج به ویژه در حوزه کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن شناخته شود. این بدان معنا نیست که حج فاقد ابعاد و جهات دیگر است زیرا به نظر می رسد که اسلام به سبب همان ویژگی های پیش گفته فراتر از هر پدیده ای است که بتوان آن را محدود و کرانه مند ساخت. ¤¤¤ آثار وکارکردهای حج برای این که جایگاه ارزشی و اهمیت خاص حج در آموزه های قرآنی دانسته شود، نخست به تبیین آثار و کارکردهای حج برپایه تحلیل قرآنی پرداخته می شود تا به درستی دانسته شود که حج در آموزه های قرآنی از چه اهمیت و ارزش و جایگاه ویژه ای برخوردار است. .1 آمرزش گناهان آمرزش همه گناهان از مهم ترین دستاورد حج کامل است. خداوند با تأکید بر این مسئله مردمان را برای انجام آیین های حج ترغیب و تشویق می کند در آیه 203 سوره بقره با به کارگیری لانفی جنس انجام کامل حج را علت آمرزش گناهان حاجی برمی شمارد و می فرماید: واذکروا الله فی ایام معدودات فمن تعجل فی یومین فلا اثم علیه و من تاخر فلااثم علیه لمن اتقی و اتقوا الله. دراین آیه نفی گناهان به چیزی جز انجام کامل مناسک حج و تقوای الهی مشروط نشده است. بنابراین مقصود این است که هرکس اعمال حج را کامل به جا آورد آمرزیده می شود و دیگر گناهی بر اونیست تا در قیامت بازخواست شود؛ خواه دو روز در منی بماند و خواه سه روز. این بدان معنا خواهد بود که شخص اگر در ایام تشریق از دنیا برود بی گناه از دنیا رفته است. (نگاه کنید روایت امام صادق در همین باره در تفسیر مجمع البیان ج1 و 2ص 532) و همچنین اگر حاجی با این حالت در بقیه عمر خویش گناهی مرتکب نشود و تقوای الهی را درپیش گیرد از کسانی است که بی گناه به بهشت درآید. از این رو خداوند از حاجیانی که پس از حج کامل خویش از گناه پاک شده اند خواسته است تا تقوای الهی پیش گیرند. علامه محمد حسین طباطبایی این تفسیر را پذیرفته و می فرماید که آیه در صدد بیان تخییر میان تاخیر و تعجیل نیست بلکه می خواهد مسئله آمرزش گناهان حج گزارانی را بیان کند که حجی کامل به جا آورده اند و تقوا پیشه کرده اند. (المیزان ج 2 ص 82) وی آن گاه روایتی از امام صادق را به عنوان موید این دیدگاه خویش می آورد. (همان، ص 86) از امام صادق(ع) روایت شده است که حج گزار کامل، از حج خود باز می گردد درحالی که گناهی بر او نیست (الکافی ج 4 ص 337 حدیث1) به هرحال از مهمترین آثاری که می توان برای حج کامل بر شمرد آمرزش گناهان حاجی و پاک شدن از آنها است به گونه ای که گویی گناهی را در عمر خویش مرتکب نشده است. حج همانند آب توبه ای است که بر جان و روح حج گزار جاری می شود و او را از هرگونه گناهی می شوید. 2- توشه آخرت انسان برای سفر دور و دراز آخرت، نیازمند ره توشه است. از آن جایی که حج گزار واقعی، خود را از بار گناهان پیشین رهانیده و سبک بال گشته است، می تواند از همان جا اعمال خیر را جایگزین کند و ره توشه نیکو برای سفر آخرت خویش بردارد. هریک از اعمال، افزون بر این که او را از گناهان پیشین می رهاند خیر و برکتی است که همراه وی می شود تا او را در بقیه راه یاری رساند. خداوند در آیه 197 سوره بقره هر آیین از آیین های حج را خیر برمی شمارد و از مردمان می خواهد که آن را ره توشه راه و رستاخیز خویش کنند. وفای به نذر و طواف بیت العتیق و تعظیم شعایرالله و احترام به حریم الهی و مانند آن در تحلیل قرآنی خیری است که شخص، خود را بدان مجهز می سازد تا توشه آخرت خویش قرار دهد. (حج آیه 27 تا 30) در تحلیل قرآنی هریک از این اعمال و آیین ها به معنای حفظ حریم و پیشه گرفتن تقوای الهی است. از این رو به عنوان مهم ترین ره توشه مورد تاکید و ترغیب قرار می گیرد، ره توشه ای معنوی که همواره با آدمی خواهد ماند و همانند ره توشه های مادی، آدمی را گرفتار نمی کند و باری سنگین بر دوش او بشمار نمی رود. (بقره آیه 197) البته از آن جایی که قرآن همواره به برخی از چیزها به عنوان مقدمه و یا هدفی متوسط و میانه اشاره می کند و به برخی دیگر به عنوان اهداف غایی نظر دارد می بایست به این نکته توجه داشت که برگرفتن ره توشه آخرت از راه حج خود هدفی میانی است و حاجی می بایست همواره در همه کارها تقوای الهی را مدنظر داشته و آن را غایت خویش قرار دهد؛ زیرا حج و ره توشه برگرفتن از آن تنها ابزاری است تا تقوای الهی ایجاد شود. از این روست که خداوند حاجیان را ترغیب می کند تا برای کسب تقوا بکوشند؛ زیرا کسب تقوا برتر از تهیه توشه سفر است. (تفسیر التحریر و التنویر ج 2 ص 236) 3- رضایت و خشنودی خدا آدمی تلاش دارد تا همواره رضایت خداوند را به دست آورد؛ خداوندی که قدرت کامل و مدیر و مدبر هستی است و هیچ چیز از دایره قدرت و حکومت او بیرون نیست. شناخت راه های خشنودی خداوند همواره از دغدغه های بشر بوده زیرا می دانسته که قدرتی فراتر از طبیعت وجود دارد که جهان را تدبیر می کند و موجبات (به عنوان فاعل و منشا) بلایای طبیعی و مصیبت های بسیاری است که برآدمی و طبیعت جاری می شود. قربانی کردن برای خدایان و رب الانواع از نمونه های رضایت جویی بشر است. قرآن بیان می کند که یکی از بهترین سازوکارها برای جلب رضایت خداوند، انجام آیین های حج است. کسی که در جست وجوی فضل و رحمت فزون تری از خداوند است و می خواهد به خشنودی خداوند دست یابد می بایست حج کامل و واقعی را به جا آورد. (مائده آیه2) در تحلیل قرآن، رضوان الهی همواره برتر از هر هدفی بوده است. این گونه است که در سوره فجر آیه 29 و نیز در آیات دیگری، از جایگاه و مقام بلند رضوان یاد می کند و مردمان را برای کسب آن تشویق می نماید. .4 تقویت دین از کارکردهایی که قرآن برای حج واقعی و کامل برمی شمارد تقویت دین است. خداوند کعبه و خانه خدا را مرکزی قرار داده است تا توده مردم بدان جا آمده و با ارتباط مستقیم با خدا باورهای دینی خود را تقویت کنند. جاذبه های معنوی این مکان به گونه ای است که نه تنها مؤمنان و مسلمانان بلکه هر انسانی را به خود جذب می کند. از این روست که در آیه 97 سوره مائده به جای به کارگیری واژگانی چون مؤمن و یا مسلمانان، کعبه را مرکزی برای توده مردم از مؤمن و غیرمؤمن (البته کسانی که کافر و مشرک نیستند بلکه کسانی که هنوز راهی را بر نگزیده اند) دانسته است که می توانند با حضور در آن جا خود را به کمال برسانند. (در آیه 125 سوره بقره نیز تأکید بر واژه ناس به معنای توده مردم شده است) حضور مردم در کعبه و اجرای مناسک و آیین های حج باورهای مردم را به دین و خدا تقویت می کنند و آنان را برای ادامه راه پیامبران استوار و دلگرم می سازد. از این رو امام صادق(ع) در تفسیر آیه می فرماید که خداوند حج را موجب تقویت دین مردم قرار داده است. (تفسیر عیاشی ج1 ص346 حدیث 211) این کارکرد، افزون برکارکرد عبادی، بیانگر کارکرد اجتماعی حج نیز می باشد؛ زیرا تقویت دین مردم به معنای افزایش همبستگی اعتقادی و هدفی مردم است و کسانی که در حج، حضور می یابند موجب می شوند تا روابط عاطفی و عقلی در آنان افزایش یافته در راستای امت سازی حرکت کنند. هماهنگی در قصد و برنامه و اجرا و روش باعث می شود تا ناخواسته نوعی وحدت اجتماعی در میان آنان تقویت شود و یگانگی در هدف و روش و عمل را در خود بوجود آورند. .5 لغو امتیازات از کارکردهای اجتماعی و سیاسی حج می توان به لغو امتیازات گروهی و طائفه ای و مانند آن اشاره کرد. کاربرد واژه ناس (توده مردم) و این که کسی را بر کسی فضیلتی نیست و همگان از مکی ها و دیگران در بهره گیری از خانه ها و امکانات مکه مساوی هستند و میان شهری و روستایی و آشنا و بیگانه و بیابانی و دارای مقام و منصب اجتماعی شهری، تفاوتی نیست بدان معنا خواهد بود که در حج هرگونه امتیازات لغو می شود تا زمینه برای همبستگی اجتماعی و سیاسی افزایش یابد. عدم تفاوت ها و برداشتن امتیازات حتی برای یک مقطع کوتاه زمانی، به معنای برابری انسانی است و این مسئله موجب می شود تا اندیشه برابری انسانی و عدم تفاوت های برخاسته از مال و مکنت و منصب در میان مردم به عنوان یک اصل، جایگزین اندیشه تفاوت های نژادی و یا برتری بر پایه اعتباریات شود. این گونه است که شاه و گدا و امیر و رعیت برابری خود را با دیگری نشان می دهد تا تنها معیار برتری نه در دنیا بلکه آخرت تقوا قرار گیرد؛ زیرا تقوا امری نیست که بتوان بر پایه آن خود را بر دیگری برتری داد و مدعی شد که چون من از نظر تقوا برتر از دیگری هستم پس بر او مقدم هستم؛ چون این تفکر خود ضد تقوا می باشد و این گونه است که هیچ کس در کنار دیگری احساس برتری نمی کند و همه اعتبارات و امتیازات ظاهری از میان می رود. آیات 125 سوره بقره و نیز 199 همان سوره و آیات 25 و 27 و 28 سوره حج می کوشد تا هرگونه امتیازی را در حج از میان بردارد و زمینه اتحاد و یگانگی بشری را فراهم آورد. 6- منافع متنوع اقتصادی، فرهنگی و علمی و... از آثار حج، افزایش تعاملات اقتصادی و بهره وری در این حوزه است. بی گمان درآمد اقتصادی از راه گردشگری و جابه جایی انسانی به همراه زاد و توشه و کالا موجب شکوفایی و بهره وری بیش تر می شود. از آن جایی که انسان ها از مکان ها و سرزمین های مختلف با تنوع تمدنی و آب و هوایی و رشد و توسعه اقتصادی به سرزمین مکه وارد می شوند، افزون بر تبادل اطلاعات فرهنگی و صنعتی و مهندسی و کشاورزی، تبادلات کالا و دانش نیز صورت می گیرد که برای همگان مفید خواهد بود. درگذشته بر این باور بوده اند که منافع اقتصادی بیش تر به اهل مکه می رسد تا به دیگر کسانی که از راه های دور به این سرزمین می آیند ولی با توجه به کارکردهای گردشگری و تاثیرات آن در حوزه های فرهنگی و اجتماعی و علمی و صنعتی و اقتصادی می توان به این مساله یقین کرد که عنصر گردشگری در حج، منافع مادی و معنوی زیادی برای همگان (توده مردم) خواهد داشت. از این رو هر کس در هر مقام و علم و کاری باشد به نحوی، از منافع حج در این دنیا بهره مند خواهد شد. این کارکرد را می توان کارکردی فراگیر دانست که همه حوزه ها را در بر می گیرد و چیزی را فروگذار نمی کند. در آیات مختلف قرآنی به مساله دستگیری تنگدستان (حج آیه 28) و منافع بسیاری که برای مردمان است (حج آیات 27 و 28) و نیز رشد و رونق کسب و کار (بقره آیات 197 و 198) و افزایش تجارت (همان و نیز مائده آیه 2) و تقویت پایه فرهنگ جامعه پذیری و قوام جوامع و همبستگی اجتماعی (مائده آیه 97) و برخورداری از برکات و منافع کوتاه و بلندمدت (حج آیه 27 و 28) و رهایی از تحریم های دشمنان با افزایش تبادل اطلاعات علمی و اقتصادی و تولید علم (توبه آیه 28) و تنظیم امور اساسی جامعه حتی در حوزه فردی و شخصی (قصص آیه 27) و مانند آن اشاره شده است. 7-افزایش تعاون یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی حج را می توان مساله تعاون و همکاری های مختلف در حوزه های متعدد زندگی برشمرد. حج به گونه ای تنظیم شده و آیین های آن دارای اموری است که مساله تعاون و همکاری را تقویت می کند و موجب اجرای کارهای شایسته و احسان و نیکوکاری می شود. بخشش و قربانی و تقسیم آن در میان مردم به ویژه تنگدستان به معنای دستگیری و تعاون است. وقتی در مهم ترین عمل حج مومن، موظف می شود تا حیوانی سالم و کامل را بکشد و گوشت آن را به بینوایان دهد؛ این اندیشه در وی تقویت می شود که تنها نباید در مقطع کوتاهی و برای رهایی از گرسنگی به او کمک کرد باید کاری کرد که از فقر و فاقه درآید. این گونه است که فکر تعاون و همکاری اجتماعی برای از میان بردن فقر در انسان تقویت می شود. اندیشه برای بینوایان در کوتاه مدت (سیر کردن شکم) موجب می شود تا در اندیشه رهایی او از فقر برآید. این گونه است که تعاون و همبستگی اجتماعی دراعمال خیر و نیکوکاری در میان مردمان افزایش می یابد. (مائده آیه 2) از کارکردهای سیاسی حج می توان به مساله اعلان مواضع رسمی اسلام و دولت اسلامی نسبت به مسایل ریز و درشت اعتقادی و فرهنگی و اجتماعی اشاره کرد. از این رو خداوند به پیامبر(ص) فرمان می دهد: و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبر ان الله بری من المشرکین و رسوله (توبه آیه 3) از آن جایی که اسلام شفاف سازی در همه امور به ویژه سیاسی و اجتماعی را بسیار مهم می داند حج را مهم ترین موقعیت برای شفاف سازی قرار می دهد و مواضع خویش را به انبوه مردمان به طور صریح ابزار می دارد. اعلان برائت از مشرکان و کافران و مشخص کردن مرزهای خودی از غیرخودی به معنای آن است که اسلام با هر گونه روش های کتمان به ویژه در اصول، مخالف است. آنچه گفته شد تنها بخشی از کارکردهای حج است و این گونه نیست که محدود به این امور باشد. برای حج می توان کارکردهای دیگری نیز جست ولی ضرورت رعایت اختصار اجازه نمی دهد که به همه آن ها پرداخته شود.

روزنامه کیهان