كلمات كليدي : عامل اخلاقي، آزادي، مسئوليت، عقلانيت، بي طرفي، تكليف، نيّت، جهاد با نفس
نویسنده : رهام شرف
مبحث عامل اخلاقی به بیان شرایط و اوضاع و احوال روحی روانی‌ای می‌پردازد،که در آن شرایط و اوضاع و احوال عمل فاعل(عامل) اخلاقی خواهد بود. برخی از مهمترین این شرایط عبارتند از: آزادی عامل اخلاقی، نیت، مسئولیت اخلاقی، عقلانیت و بی‌طرفی اخلاقی. در این نوشتار تلاش خواهیم کرد تا هریک از موارد فوق را به طور مختصر توضیح دهیم و پس از آن به بیان برخی از شرایط عامل اخلاقی از منظر تفکر اسلامی بپردازیم.
آزادی
یکی از شرایط ضروری و مورد نیاز برای عامل اخلاقی، برخورداری از نیروی آزادی و اختیار می‌باشد. یک نظریه اخلاقی، تنها زمانی به معنای واقعی کلمه اخلاقی خواهد بود که فاعل اخلاقی را در انتخاب عقاید اخلاقی و عمل اخلاقی آزاد بگذارد.[1] اختیاری بودن اعمال اخلاقی انسان یکی از وجوه متمایزکننده او از حیوان می‌باشد. حیوانات بر مبنای میل و شوق تصمیم می‌گیرند و عمل می‌کنند، اما انسان علاوه بر میل از نیرویی به نام اراده و اختیار برخوردار است که همسنگ و هم‌سو با عقل می‌باشد. بر همین مبنا هرگاه آدمی بر مبنای اراده عمل کند متحرک بالاراده می‌باشد ولی همیشه او بر اساس اراده عمل نمی‌کند و گاهی بر مبنای میل و شوق عمل می‌کند که در آن حالت متحرک بالشوق و بالمیل است. [2]بنابراین عامل اخلاقی به عنوان فاعلی که باید عملی را انجام دهد، همواره بایستی میان ارزش‌های اخلاقی و امیالی که او را وسوسه می‌کنند و در بسیاری از موارد در تعارض با ارزش‌های اخلاقی قرار می‌گیرند، دست به انتخاب بزند.
مسئولیت
از آن جا که عامل اخلاقی در انتخاب عمل خود کاملا آزاد می‌باشد و تنها زمانی عمل او اخلاقی خواهد بود که مختارانه انجام شود، در قبال عمل اخلاقی خود مسئول می‌باشد. در واقع زمانی می‌توان عامل اخلاقی را به دلیل خوب یا بد بودن عملش مجازات نمود و یا تشویق کرد که عمل او از سر اختیار و آزادی صورت گرفته باشد.[3] اما اگر عامل اخلاقی در انجام عمل خود مجبور باشد توبیخ یا تشویق او بی‌معنا خواهد بود.
عقلانیت
یکی دیگر از شرایط مهم عامل اخلاقی، میزان معقولیت اعتقاد اخلاقی او می‌باشد. اخلاق مقوله‌ای است که در آن بایستی منافع همه انسان ها در نظر گرفته شود، بر همین مبنا نمی‌تواند امری دلبخواهی باشد.[4] اعمال عقلانیت در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی بدین معناست که احکام اخلاقی عامل اخلاقی، احکامی کلی باشند و با در نظر گرفتن منافع و مضرات همه انسان‌ها (در شرایط مشابه) وضع شده باشند، در غیر این صورت نمی‌توان اعمال عامل اخلاقی را، اخلاقی به شمار آورد.
بی‌طرفی
بی‌طرفی عبارت است از این شرط که در مورد کارهای مشابه ارزش گذاری‌های مشابهی داشته باشیم. انسان تنها زمانی بی‌طرفانه عمل می‌کند که از عمل مشابه دیگران در شرایط مشابه دفاع کند.[5] برای اعمال شرط بی‌طرفی (که یکی از شرایط اخلاقی بودن عمل عامل اخلاقی می‌باشد.) نباید ارزش‌گذاری ما درباره انسان‌های مختلف در شرایط مشابه متفاوت باشد. اگر داوری اخلاقی ما این است که عمل x برای شخصی درست است، آن گاه بر مبنای بی‌طرفی باید چنین داوری کنیم که انجام دادن عمل x برای هر فرد دیگر در همان شرایط درست خواهد بود. هرگاه در رابطه با اعمالی که آنها را دقیقا مشابه یا از جنبه مورد نظر مشابه می‌دانیم داوری‌های ارزشی متفاوت و متعارضی داشته باشیم، شرط بی‌طرفی را نادیده گرفتیم.[6]
نیت
نظریات اخلاقی که به مقوله تکلیف در اخلاق اهمیت می‌دهند و عمل به تکلیف اخلاقی را بر عمل بر مبنای نتایج عمل اخلاقی ترجیح می‌دهند، نقش ویژه‌ای برای مفهوم نیت در نظام اخلاقی خود قائل می‌باشند. در این گونه نظام‌های اخلاقی که بعضاً گرایش‌های نتیجه گرایانه در میان آنها دیده می‌شود، یکی از شرایط مهم و اساسی عامل اخلاقی نیّت او می‌باشد.
یکی از این نظام‌های اخلاقی تکلیف‌نگر، نظام اخلاقی کانت می‌باشد. به زعم او یگانه چیزی که در عالم به نحوی قید و شرط خیر می‌باشد و معطوف به نتیجه‌ای در وارای خود نیست، اراده نیک است. مفهوم اراده نیک به انگیزه و نیّت نیکو بر می‌گردد. در واقع از نظر کانت تنها زمانی اعمال یک عامل اخلاقی دارای ارزش اخلاقی می‌باشد که با انگیزه و نیّتی نیکو صورت گرفته باشد. انگیزه از نظر کانت به جای آوردن چیزی است که او تکلیف می‌نامد. کانت بر این باور است که عمل تنها در صورتی با انگیزه نیکو صورت گرفته که در ادای تکلیف باشد نه مطابق تکلیف. در ادای تکلیف یا از سر وظیفه عمل کردن بدین معناست که انسان کار درست را تنها به این دلیل که درست است انجام دهد، اما اگر شخصی عملی انجام دهد و ذهن او معطوف به نتایجی باشد که در پی آن عمل خواهد آمد، عملش مطابق با تکلیف است. (البته اگر عملی درست باشد مثل راستگویی)، اما در ادای تکلیف نیست.[7]
شرایط عامل اخلاقی در تفکر اسلامی
عالمان اسلامی نیز توجه ویژه‌ای به مبحث عامل اخلاقی و شرایط عمل اخلاقی او داشته‌اند. شرایط عامل اخلاقی از منظر اسلامی فراوان است که ما در این بخش به برخی از مهترین آنها اشاره می‌کنیم:
1- نیّت (حسن فاعلی): در نظام اخلاقی اسلام عمل عامل اخلاقی علاوه بر نیک بودن بایستی با انگیزه و نیّت نیکویی نیز صورت گرفته باشد. نیک بودن عمل حسن فعلی آن بوده و نیکو بودن انگیزه عمل حسن فاعلی آن می‌باشد. اما مبدأ افعال اختیاری و عامل اصلی در تعیین ارزش آنها نیّت فاعل می‌باشد.[8]
این مسأله (حسن فاعلی) تا حدی حائز اهمیت است که پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) در این باره می‌فرمایند: «همانا اعمال به نیت هاست و بهره هرکس همان است که نیت کرده. پس هرکس به سوی خدا و رسولش هجرت کند، هجرتش به سوی خدا و رسول خدا خواهد بود، و هرکس به سوی دنیا هجرت کند بدان قصد که به آن دست یابد یا به سوی زنی تا با او ازدواج کند، پس هجرتش به سوی همان چیزی خواهد بود که به سوی آن هجرت کرده است.»[9]
بنابراین نظام مقدس اسلام علاوه بر اهمیت دادن به نیکویی ذاتی عمل اخلاقی، به نیّت و انگیزه فاعل اخلاقی نیز توجهی خاص داشته است. تأمل و تدبر در این مطلب برتری تحلیل تفکر اسلامی از ماهیت عمل اخلاقی را نسبت به نظام‌های اخلاقی تکلیف‌نگر (مثل نظام اخلاقی کانت که در آنها تنها انگیزه مهم است) و نظام‌های اخلاقی نتیجه‌نگر (مثل نظام اخلاقی میل که در آنها تنها به نیک بودن عمل بر اساس نتایج آن توجه می‌شود) آشکار خواهد ساخت.
2- جهاد با نفس: نظام اخلاقی اسلام، نظامی است که آدمی با عمل کردن به آن بایستی به کمال غایی خود که همان قرب الهی می‌باشد دست یابد. اما برای رسیدن به قرب الهی بایستی در بدست آوردن هر چه بیشتر فضایل اخلاقی کوشا باشیم و از عمل کردن بر اساس رذایل اخلاقی خودداری کنیم .
یکی از شرایط عامل اخلاقی در نظام اخلاقی اسلام جهاد با نفس می‌باشد که موجب می‌شود تا آدمی برای رسیدن به کمال نهایی اخلاق از دیدگاه اسلامی آماده شود. جهاد با نفس عبارت است از انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و امور شبهه‌ناک.[10]
اما گرایشات اخلاقی و ارزشی انسان‌ها در موارد بسیاری با امیال و خواسته‌های شهوانی آنها در تعارض قرار می‌گیرد و در این مواقع است که انسان باید با گرایش‌های شیطانی نفس خود به گناه و امور قبیح مبارزه کند تا بتواند مسیر تعالی و کمال را بخوبی بپیماید.