عدالت اجتماعی و راهکارهای تحقق آن

عدالت اجتماعی و راهکارهای تحقق آن محمدرضا باقرزاده در مقاله حاضر نویسنده با تشریح مفهوم عدالت و بررسی ریشه های بی عدالتی دیدگاه اسلام را در مورد تحقق عدالت اجتماعی در جامعه مورد بررسی قرار داده است. با هم آن را می خوانیم. عدالت گمشده بشریت ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.»1 مطابق این آیه کریمه، در اسلام تحقق عدالت از اهداف مهم و اجتناب ناپذیر حکومت نبوی و به طور اساسی بعثت پیامبر(ص) است. ضرورت پرداختن به این مسئله از آن جهت است که بدون شک امروز نه تنها جامعه ما که جهان بشریت دست به گریبان پدیده زشتی به نام بی عدالتی و تبعیض است به طوری که حتی جوامع توسعه یافته نیز با وجود درآمدهای فراوان، از بی عدالتی در توزیع آنها رنج می برند. برای مثال، در آمریکا در سال 1973 سهم یک پنجم خانواده های پایین جدول درآمدی، 5.5 درصد کل درآمد و سهم یک پنجم بالای جدول، 41.1 درصد کل درآمد بود و در سال 1991 سهم یک پنجم نخست به 4.5 و یک پنجم دوم به 44.2 رسید و این روند با مختصر تغییراتی ادامه دارد.(2) یعنی هرچه، زمان پیش می رود توزیع درآمدها نامتوازن تر می شود. یا طبق آمار دیگری گرچه بین سال های 4197-3199 میزان سرانه تولید ناخالص ملی آمریکا به صورت واقعی بیش از یک سوم افزایش یافته لکن متوسط دستمزدهای ناخالص برای همه شاغلینی که در پست های مدیریت نبودند، یعنی برای سه چهارم نیروی کار، 19 درصد کاهش یافته است.(3) و طبق آمار منتشره، بین 10-15 درصد جمعیت آمریکا (در حدود 37 میلیون نفر) زیر خط فقر قرار دارند(4) و کشورهای دیگر نیز بعید به نظر می رسد که بهتر از این باشند. این در حالی است که به اعتقاد نظریه پردازان توسعه، عامل عمده این شکاف طبقاتی، فقر و بی عدالتی ناشی از ظالمانه بودن مناسبات و روابط فیمابین عوامل اقتصادی به ویژه کار و سرمایه است. برای مثال، اقتصاددانانی چون مایکل تودارو(5) دیوید کلمن، فورد نیکسون(6) و نواب حیدر نقوی(7)، توزیع ناعادلانه ثروت هایی مانند زمین، سرمایه مالی، ابزار تولید و وجود آزادی های نابرابر را عامل اصلی ناعادلانه شدن درآمدها می دانند و این در حالی است که نظام اجتماعی اسلام، در عین حال که از تمام ظرفیت های وجودی انسان ها و طبیعت برای رشد و شکوفایی مظاهر مادی استفاده می کند، با نهادینه کردن باورهای الهی و ارزش های انسانی و با اتخاذ روش ها و قوانین خاص، زمینه های شکاف طبقاتی و بهره کشی از انسان را از بین برده، و درعین حال رفاه عمومی را گسترش می دهد.(8) چیستی عدالت اسلام از یک سو به همه افراد جامعه حق می دهد که از امکانات اجتماعی استفاده کنند و از سوی دیگر، به دنبال متوازن کردن امکانات و فرصت ها برای همه است و به وجود آمدن فاصله طبقاتی و تبعیضات اجتماعی را نتیجه عدم تحقق عدالت و ممنوع می داند. رضایت عمومی نیز از دیدگاه اسلام زمانی حاصل می شود که امکانات موجود هر آنچه که هست میان همگان به طور مساوی تقسیم گردد. به عبارتی ممکن است برای همگان غنا حاصل نیاید اما استغنا حالتی است که به احساس درونی انسانها مربوط می شود. چنانکه امام صادق(ع) در این باره می فرماید: «اگر در میان مردمان به عدالت رفتار شود همه احساس بی نیازی می کنند.»(9) اما اینکه عدالت چیست و معیار آن کدام است مطلبی است که برای پاسخ به آن به سخن، حکیم بوعلی سینا مراجعه می کنیم که می گوید: «انسان دارای زندگی اجتماعی است و از وضع قوانینی که بتواند زندگی اجتماعی و بلکه فردی اش را براساس عدالت سامان دهد و او را به سعادت شایسته خود برساند، ناتوان است. پس بر خداوند لازم است که به مقتضای حکمتش انسان را در این زمینه هدایت کند.(10) از این رو عدالت امری نسبی نبوده و متعین است و برای شناخت معیار آن باید به وحی مراجعه کرد. اسلام و عدالت نکته دیگر این که در مکتب اسلام، عدالت، توزیع مساوی فقر نیست و نظام عدالت محور اسلام از مبنای سامان جامعه که بی نیازی و استکمال مادی نیز هست غفلت نکرده است. به طور کلی نزد شرایع و حاملان آنها منفورترین پدیده ها فقر است، تا جایی که پیامر اکرم(ص) در موارد زیادی فقر و تنگدستی را همسان کفر دانسته و از آن دو به خداوند پناه می برد.(11) و در روایتی فقر مادی را با فقر فرهنگی پیوند داده بیان می دارد: «اگر رحمت و شفقت پروردگار شامل فقرای امتم نبود چیزی نمانده بود که فقر موجب کفر شود.»(12) اصولا از نظر قرآن، فقر و فحشا، وعده شیطان، و فضل و مغفرت وعده خداوند است.(13) و پیامبر مکرم اسلام(ص) از حضرت ابراهیم خلیل(ع) چنین نقل می کنند: پروردگارا، فقر از آتش نمرود سخت تر است.(14) یا خود آن حضرت می گفتند: «فقر سخت تر از مرگ است.»(15) بنابراین پیامبران الهی اگرچه جهت تسکین آلام و کاهش پریشانی درماندگان و تهیدستان با آنان بنای رفاقت می گذاشتند و زندگی شخصی خود را در سطح فقیرانه قرار می دادند، لکن در صدد بودند با فکر و تدبیر، فقر را محو و زندگی شرافتمندانه ای را برای همه انسانها تدارک نمایند. ریشه بی عدالتی اساسا از دیدگاه اسلام ایده فقر جبری طبیعت، باطل بوده، ریشه همه بدبختی ها نه در کمبود امکانات طبیعت بلکه در اعمال ظالمانه انسان ها است. چرا که خداوند روزی هر جنبنده ای را فراهم می کند: «و ما من دابه فی الارض الا علی الله رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فی کتب مبین؛(16) هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر این که روزی او بر خداست. او قرارگاه و محل رفت و آمدش را می داند، همه اینها در کتاب آشکاری ثبت است.» بنابراین اگر بخشی از جامعه در فقر به سر می برند نتیجه اعمال ناشایست خود انسان هاست: «ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی الناس لیدیقهم بعض الذی عملوا لعلهم یرجعون؛ (17) فساد، در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده اند آشکار شده است، خدا می خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنها بچشاند شاید (به سوی حق) بازگردند.»بر همین اساس امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «هیچ فقیری گرسنه نماند مگر آن که توانگری از دادن حق او ممانعت کرد.»(18) و نیز فرمود: «مردم جز در اثر گناه ثروتمندان، فقیر و محتاج و گرسنه و برهنه نمی شوند.»(19) بنابراین اگر فرهنگ کار و تلاش در میان مردم گسترده شود براساس تعالیم اسلام، سنت خداوند بر آن است که انسان ها با کار و تلاش،روزی خود را به دست آورند: «هوالذی جعل لکم الارض ذلولا فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه؛(20) خداوند کسی است که زمین را برای شما رام کرد، پس در اطراف آن حرکت کنید و از روزی های خداوند بخورید.» راهکار عدالت گستری مهم ترین عامل فقر و بدبختی گروهی از انسان ها و به وجود آمدن تضاد طبقاتی، ساختار ناسالم نظام اقتصادی حاکم بر جوامع و وجود روابط ظالمانه بین افراد است. نظام اجتماعی و اقتصادی اسلام و مکتب نبوی با عنایت به این امر و با توجه به آثار سوء تمرکز ثروت در دست اغنیا، ساختار ویژه ای در مسئله مالکیت تدبیرکرده و ضوابطی را برای آن قرارداده است تا عدالت اقتصادی درجامعه تأمین گردد. به عنوان مثال بخش زیادی از اموال و ثروت های طبیعی چون دریاها، رودخانه ها، کوه ها، جنگل ها، دشت و بیابان ها، معادن، حیوانات بیابانی، ماهی های دریاها و رودخانه ها، درختان جنگلی، علف های بیابان و... را از دایره مالکیت خصوصی خارج کرده و همه افراد را با رعایت مصالح اجتماعی که دولت اسلامی تشخیص می دهد، در استفاده و بهره برداری از آن ها یکسان دانسته است. براین اساس در قرآن کریم، پیامبر اکرم (ص) مأمور می شوند غنایم و ثروت های عمومی را بین همه توزیع کنند تا ثروت در دست اغنیا متمرکز نشود: «آنچه را خداوند از اهل این آبادی ها به رسولش بازگرداند، برای خدا و رسول و خویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است تا ثروت در میان ثروتمندان دست به دست نگردد.» (21) از سوی دیگر تحقق مالکیت خصوصی را براساس کار مفید و مشروع می داند و ثروت های بادآورده در اسلام مورد مذمت قرارگرفته است که احیاء موات از آن جمله است. از سوی دیگر نظام اقتصادی اسلام با توجه به خصلت حب نفس و زیاده طلبی انسان، و با توجه به قانون کلی «لاضرر و لاضرار فی الاسلام» برای حفظ و دفاع از منافع جامعه، با پذیرش اصل بازار آزاد و آزادی فعالیت های اقتصادی، حدود و مقرراتی را برای آن درنظر گرفته است که مهم ترین آنها عبارتند از، 1- منع اجحاف و خیانتگری قرآن کریم درخصوص کم فروشی با لحن بسیار شدیدی می فرماید: «وای بر کم فروشان که چون از مردم پیمانه ستانند تمام ستانند و چون برای آنان پیمان یا وزن کنند به ایشان کم دهند. مگر آنان نمی کنند که برانگیخته خواهند شد در روزی بزرگ روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان به پای ایستند؟»(22) پیامبر اکرم (ص) فرمود:«تاجران خائن بدترین مردم اند.» (23) امیر مؤمنان امام علی (ع) برای فرماندار خویش، مالک اشتر، می نویسند:«ولیکن البیع بیعا سمحا، بموازین عدل و اسعار لاتجحف بالفریقین من البایع و المبتاع، (24) معاملات بایستی آسان، با ترازوهایی صحیح و با قیمت هایی که به هیچ یک از طرفین (فروشنده و خریدار) ستم نرود، صورت گیرد.» درخصوص نظارت دولت اسلامی بر قیمت های بازار، از امام صادق (ع) نقل شده است:«امیرالمؤمنین هیچ گاه برکالای کسی قیمت گذاری نکرد ولی هر کس که در معامله مردم کم می گذاشت، به او گفته می شد همان طور که مردم می فروشند بفروش وگرنه از بازار خارج شو، مگر درمواردی که کالای وی بهتر از دیگران بود.» (25) 2-جلوگیری از انحصار به طور کلی باید گفت سیاست اقتصادی و اجتماعی اسلام براساس نفی انحصار درگردش سرمایه شکل گرفته است که در قرآن کریم فرمود:«کی لایکون دوله بین الاغنیاء منکم» (26) امام علی (ع) دراین باره به فرماندار خود می فرمایند:«درچیزهایی که مردم در آن ها برابرند از ویژه سازی و انحصار طلبی پرهیز کن». سپس حضرت درمورد اطرافیان فرصت طلب زمامداران می نویسد:«بدان برای زمامدار، خاصان و صاحبان اسراری است که انحصار طلب و دست درازند، درداد و ستد با مردم عدالت و انصاف را رعایت نمی کنند، ریشه ستم آنان را با قطع وسایل آن را از بیخ، برکن، به هیچ یک از اطرافیان و بستگان خود زمینی از اراضی مسلمانان واگذار مکن، باید طمع نکنند قراردادی به سود آنان منعقد سازی که مایه ضرر به سایر مردم باشد، خواه در آب رسانی یا هر عمل مشترک دیگر، به طوری که هزینه های آن بر دوش دیگران تحمیل کنند.» (27) 3- حمایت از طبقه کارگر دراسلام غصب دستمزد کارگران یا کم دادن آن در ردیف گناهانی چون اختراع دین و انسان فروشی قرارگرفته است. پیامبر اکرم (ص) می فرماید:«خداوند هرگناهی را می آمرزد مگر این که کسی دینی بسازد، یا مزد کارگری را غصب کند یا شخص آزادی را به بردگی فروشد.»(28) در روایت دیگری می فرماید: «ای مردم، هرکس مزد کارگری را کم بدهد بایستی جایگاه خود را در آتش جهنم آماده بیند.»(29) و در کلام دیگر خطاب به امام علی(ع) فرمود: «یا علی، مبادا با حضور تو بر کشاورزان ستم رود.»(30) 4-مبارزه با رباخواری در راستای شکل گیری نظام سالم اقتصادی و به جهت تأکید بر نظام تولید محور که بر کار و تلاش تأکید دارد نه ثروت اندوزی و استثمارگری، اسلام رابطه حقوقی قرض با بهره را ظالمانه و در ردیف پیکار با خدا و رسول دانسته، به شدت با آن مبارزه کرده می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و آن چه از ربا باقی مانده، رها کنید، اگر ایمان دارید. اگر چنین نمی کنید اعلام جنگ با خدا و رسول بدهید، و اگر توبه کنید سرمایه های شما از آن شماست نه ظلم می کنید و نه بر شما ظلم وارد می شود.»(31) 5-توجه ویژه به ضعیفان و نیازمندان در هر جامعه ای گروهی از انسان ها هستند که به دلیل نداشتن توان فعالیت اقتصادی یا نبودن زمینه فعالیت، قادر به تأمین نیازهای خود نیستند. افراد جامعه اسلامی نسبت به تأمین نیازهای حیاتی هم دیگر مسئولیت متقابل دارند که در حد سایر فرایض لازم الاجرا است و خداوند مؤمنان را در صورت کوتاهی در انجام آن تهدید می کند و می فرماید: «شما همان گروهی هستید که برای انفاق در راه خدا دعوت می شوید، بعضی از شما بخل می ورزند، و هرکس بخل ورزد، به خود بخل کرده است و خداوند بی نیاز است و شما همه نیازمندید، و هرگاه سرپیچی کنید خداوند گروه دیگری را جای شما می آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق می کنند).»(32) پیامبر اکرم(ص) نیز در این باره می فرماید: «کسی که شب سیر بخوابد در حالی که همسایه اش گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است.»(33) در این راستا دولت اسلامی وظیفه دارد با استفاده منابعی که در اختیار دارد، معیشت شهروندان جامعه اسلامی را در سطح مناسب تأمین نماید. بر این اساس پیامبر خدا(ص) می فرماید: «خدا را به یاد هر حاکم اسلامی پس از خود می آورم... مردمان را فقیر نکند (و به فقرشان رضایت ندهد) که در نتیجه کافرشان خواهد کرد.»(34) بلال نیز از طرف رسول خدا(ص) مأموریت داشت به وضعیت فقرا و بینوایان رسیدگی و آنان را تأمین کند. حتی او اجازه داشت در صورت نبودن امکانات مالی برای بیت المال، با قرض کردن، محرومان را تأمین نماید.(35) ¤ پانوشتها در سرویس معارف موجود است.

روزنامه کیهان