كلمات كليدي : انجمن تبليغات اسلامي، عطاءالله شهاب پور كرمانشاهي، مجله ي نور دانش، بهائيان، وحدت شيعه و سني، وحدت جهاني،سياسي
نویسنده : محمد علی زندی
از جمله تشکل‌های اسلامی قبل از انقلاب که در سطح وسیعی از کشور فعالیت داشت، انجمن تبلیغات اسلامی بود که در فروردین سال 1321 توسط دکتر عطاءالله شهاب‌پور کرمانشاهی، تأسیسی گردید.[1] شهاب‌پور جوانی تحصیل‌کرده و دارای علایق مذهبی بود. او فارغ‌التحصیل دکتری حقوق دانشگاه تهران، و به وکالت در دادگستری مشغول بود، به زبان فرانسه مسلط و به زبان آلمانی آشنایی مختصر داشت و از نظر تشکیلاتی بسیار جدی و در ایجاد تشکیلات منظم، قاعده‌مند و توانا بود.[2]
مرامنامه‌ی انجمن تبلیغات اسلامی
انجمن تبلیغات اسلامی در مرامنامه‌ی خود، انگیزه‌ی تشکیل انجمن را فقط، پیروی از راه حقیقت و اسلام و انجام دستورات دینی اعلام کرد[3] و اهداف خود را بدین شرح برشمرد:
1. تبلیغ دین اسلام و مذهب شیعه‌ی اثنی عشری و اشاعه‌ی توحید.
2. پیراستن دین از خرافات و پیرایه‌ها، آگاه کردن جوانان و تحصیل‌کرده‌های امروزی به حقایق دین.
3. فهماندن فواید دین برای سعادت جامعه و اهمیت دین‌داری برای زندگی فردی و اجتماعی.
4. گسترش اخلاق اسلامی در ایران و سایر کشورهای جهان.
5. نشان دادن حقایق اسلام به زبان امروزی، طبق آخرین کشفیات علمی دنیا.[4]
انجمن تبلیغات اسلامی به متجددین اعلام کرد، بانی این فکر یک نفر تحصیل‌کرده است که به چندین زبان خارجی آشناست، قسمتی از عمر خود را در میان کتب خارجی گذرانده و تمام ادیان عالم را بررسی کرده است. انجمن در توضیح‌نامه‌ی خود نوشت که منظور اصلی ما در ایجاد این فکر بیشتر کمک و راهنمایی جوانانی است که در اثر آشنا شدن با تمدن امروزه‌ی اروپایی و فرا گرفتن اندکی از معلومات علمی، تصور می‌کنند دین و مذهب با تمدن متباین است.[5]
در مرامنامه‌ی انجمن، ماده‌ی دوم شرط عضویت را، پیرو یکی از مجتهدین درجه اول که مورد تصدیق کافه‌ی علمای روحانی باشد اعلام کرده است و در ماده‌ی پنجم شرط کرده‌اند که کارمندان (اعضاء) تعهد می‌نمایند که به هیچ وجه داخل در فرق یا مباحث سیاست کشور یا کشورهای دیگر نشوند.[6]
همچنین در مرامنامه، حدود و کار وظایف انجمن به دو قسمت تقسیم شده است:
1. دایر نگاه داشتن و تأسیس کلاس‌های دینی اعم از شبانه و روزانه که به‌منظور تعلیمات اسلامی و آشنا کردن مردم با احکام و اوامر الهی تشکیل شده و خواهد شد.
2. تشکیل مجالس وعظ و خطابه و تهیه‌ی وسایل دیگری از قبیل چاپ کتاب و نشریات دینی که برای پیشرفت دین و ابلاغ اوامر و احکام آسمانی و تشویق و ترغیب مردم به دین‌داری و ایجاد حسن رأفت و مهربانی و همکاری و اتفاق و اتحاد مسلمین و تقویت صفات نیک و اخلاق حسنه مخصوصا دستگیری از درماندگان و پیشوایان با اسلوب صحیح لازم است.[7]
فعالیت‌ها و عملکرد انجمن تبلیغات اسلامی
دایر کردن شعبات انجمن در شهرستان‌ها: مرکز اصلی انجمن تبلیغات اسلامی در تهران قرار داشت.[8] فعالیت انجمن ابتدا در آنجا آغاز شد[9] ولی به‌سرعت به سرتاسر کشور کشیده[10] و در اکثر شهرستان‌ها نیز شعباتی دایر کرد. که از آن جمله می‌توان، مشهد، شیراز، اصفهان، کرمانشاه، سقز، همدان، دزفول، فومن را نام برد.[11] هر شعبه را مدیر و هیأت رئیسه‌ای که متشکل از چهار یا پنج نفر بود اداره می‌کردند.[12]
شعبات انجمن در شهرستان‌ها از مردم و روحانیون متدین تشکیل شده بود که به تبلیغ و مباحث اسلامی می‌پرداختند. این شعبات بسیاری از جلسات مذهبی را اداره و شخصیت‌هایی را نیز برای سخنرانی دعوت می‌کردند.[13] تعداد اعضای انجمن تبلیغات اسلامی که در شهرهای مختلف فعال بودند تا پانزده هزار نفر می‌رسیدند[14] و بین اعضا پیوند اخوت برقرار بود. اسم و آدرس کلیه‌ی اعضا در سراسر کشور در اختیار تک تک افراد قرار می‌گرفت تا در موقع لزوم با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.[15]
نشریات و کتب: ارگان انجمن تبلیغات اسلامی، مجله‌ی "نور دانش بود"[16] که هر پانزده روز یک‌بار برای عموم منتشر می‌شد[17] و نشریه‌ای به نام "مجد" برای فرزندان منتشر می‌کرد. دو سال پس از تأسیس، انجمن یازده جلد کتاب در شصت‌هزار نسخه چاپ کرد که همگی به فروش رفت و حتی دوره‌ی نشریات مزبور در نقاط دوردست به چندین برابر بهای اصلی به فروش می‌رسید که به دنبال آن بود که مجتهدان و روشنفکران مسلمان زیادی با نامه‌های خود از انجمن حمایت می‌کردند. سالنامه‌ای هم به‌عنوان "نور دانش" از سال 1324 در حجمی قابل ملاحظه و با مقالات علمی و دینی و اخلاقی فراوان انتشار می‌یافت. این سالنامه برای سال‌های متوالی به چاپ رسید و مشتاقان فراوانی داشت.[18] در سال 1325 اعلام شد که نشریات یازده‌گانه‌ی انجمن با عناوینی از قبیل: آئین گشایش راه نو در عالم حقیقت، راه راست، غزالی با شما سخن می‌گوید، مساحت عالم، اسلام و علم امروز، فرهنگ اخلاق اسلامی، رموز نیکبختی، آیات ذوالقرنین و... در شیراز یکصد و پنجاه و هشت هزار نسخه به چاپ رسیده است. بیشتر این نشریات به لحاظ مذهبی، جذابیت فراوانی داشت.[19]
از جمله نشریات انجمن، یکی کتاب "روحانیت و اسلام" بود که به قلم آیت‌الله محمدباقر کمره‌ای نوشته شده بود.[20] انجمن همچنین کتاب‌های اخلاقی دیگری نیز منتشر می‌کرد و رایگان در اختیار اعضا قرار می‌داد.[21]
انجمن همچنین نشریات مختلفی به زبان فرانسه، انگلیسی و عربی منتشر می‌کرد.[22] چندین نامه از انجمن تبلیغات اسلامی در میان اسناد ایران در سفارت ایران در مصر برجای مانده که براساس آنها انجمن خواستار آن شده تا صورت اسامی افراد ایرانی مقیم مصر را بدهند تا برای آنان نشریاتی ارسال شود.[23] سفارت ایران نیز در پاسخ هم صورت برخی از چهره‌های برجسته‌ی ایرانی را داده و هم شماری از مؤسسات اسلامی قاهره را برای انجمن معرفی کرده است.[24]
تشکیل کلاس‌های درسی: انجمن غیر از انتشار کتاب، کلاس‌هایی برای تدریس زبان عربی، فقه، اصول، فلسفه، تاریخ و... دایر کرد و شعبه‌ای نیز به نام دارالعلوم دینی و عربی تشکیل داد.[25]
مبارزه با بهائیان: یکی از وظایف انجمن تبلیغات اسلامی، مبارزه با مبلغانی بهائی بود[26] که گاه به درگیری نیز کشیده می‌شد در مواردی نیز هم توفیق می‌یافت افراد بهائی را مسلمان کند. البته انجمن در مواردی که یکی از ارزش‌های دینی مورد بی‌احترامی قرار می‌گرفت از خود عکس‌العمل نشان می‌داد.[27]
وحدت شیعه و سنی: به زعم اینکه انجمن تبلیغات اسلامی خود را مروج مذهب جعفری می‌دانست، نگرش جهان اسلامی و وحدت‌گرایانه نیز داشت. انجمن تبلیغات اسلامی در دهه‌ی بیست، در راه وحدت شیعه و سنی تلاش می‌کرد[28] که به همین دلیل مورد انتقاد برخی از نویسندگان قرار گرفت.[29]
وحدت جهانی: شهاب‌پور به نوعی تفکر وحدت جهانی با حفظ عقیده‌ی اسلامی گروید و جلساتی هم با حضور اندیشمندان سراسر جهان مسائل فکری و انسانی برگزار می‌کرد که به لحاظ اهمیت بین‌المللی آن، گاه اشخاصی از سوی دولت هم در آن شرکت می‌کردند. گرایش وی به تصوف و علاقه‌مندیش به حشمت‌الله دولت‌شاهی، گرایش به نوعی اندیشه‌های فرا دینی و جهانی را در ذهنیت وی به همراه داشت. سالنامه‌ی "نور دانش" از سال‌های 1334 به بعد مبلغ مجله‌ی "وحدت نوین جهانی" و سالنامه آن شد. در واقع از این زمان به بعد شهاب‌پور به اندیشه‌ی وحدت جهانی علاقه‌مند شد و این حرکت را تا به آخر عمر ادامه داد. طبعا این اعتقاد وی تأثیری در باورهای دینی او نداشت و در هر دو نشریه‌ی سالنامه و هفتگی همچنان علایق مذهبی خود را دنبال می‌کرد.[30]
فعالیت‌های سیاسی انجمن تبلیغات اسلامی: از مجموع مرامنامه و عملکرد انجمن استنباط می‌گردد که هدف اساسی و روش انجمن، فرهنگی و غیر سیاسی است ولی دوران پر التهاب نهضت ملی نمی‌توانست این انجمن را به دور از سیاست نگه دارد.[31] بنابراین انجمن در عصر نهضت ملی شدن نفت به موضع‌گیری سیاسی پرداخت و از نهضت ملی و دکتر مصدق حمایت کرد[32] و میتینگی مشترک با جبهه‌ی ملی در حمایت از دولت مصدق تشکیل داد.[33] ولی پس از اختلاف در سطح رهبری نهضت میان دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی از آیت‌الله کاشانی حمایت نمود.[34]