ایران و جامعه ی ملل

كلمات كليدي : سازمان، سازمان هاي بين المللي، ايران، جامعه ي ملل، حقوق بين الملل، صلح جهاني، علوم سياسي

نویسنده : مرتضي اشرافي

همه‌ی کشورها در سطح‌جهانی نیاز به هم‌فکری، همکاری و هماهنگی دارند و سازمان‌های بین‌المللی، کانونی برای هم‌اندیشی و همکاری بین‌المللی محسوب می‌شوند و ایران به‌عنوان کشور فعال در عرصه‌های مختلف بین‌المللی هم اراده کرده است و هم در راستای تامین منافع ملی‌اش تلاش کرده ‌است تا حضوری فعال و تاثیر‌گذار در این سازمان‌ها داشته باشد.

جامعه‌ی ملل

در خلال جنگ ‌جهانی ‌اول، این اندیشه در میان بسیاری از متفکران و سیاست‌مداران آن دوره رواج یافته‌بود که اگر دول اروپایی قادر باشند برای حل‌و‌فصل اختلافات خود کنفرانس‌ها و مجامعی تشکیل دهند و یا سازمانی وجود می‌داشت که می‌توانستند اختلافات خود را در آن‌جا مطرح سازند، هیچ‌گاه جنگی آغاز نمی‌شد. انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها به‌ویژه از این طرح حمایت می‌کردند به نحوی که آمریکایی‌ها در دومین‌سال جنگ، طرحی موسوم به اتحادیه‌ی تقویت صلح را مطرح ساختند، این طرح در نهایت منجر به پیشنهاد برای ایجاد تشکیلاتی جهت تضمین صلح جهانی (طرح جامعه‌ی ملل) گردید.[1]

پس از خاتمه‌ی جنگ جهانی اول نمایندگان 32 دولت جهان در 18 ژانویه 1919م جهت برقراری نظام بین‌الملل در ژنو گرد هم آمدند تا یک سازمان بین‌المللی جهان ‌شمول به‌ عنوان پارلمان جهانی تأسیس کنند. در 9 ژوئن 1919 کمیته‌ای متشکل از نمایندگان دولت‌های شرکت‌کننده در کنفرانس صلح ورسای، برای فراهم‌آوردن زمینه‌ی تأسیس جامعه‌ی ملل تشکیل شد.این کمیته تصمیم گرفت ابتدا ایجاد جامعه‌ی ملل را اعلام نماید و سپس به بررسی موضوعات مربوط به فعال‌کردن این سازمان بین‌المللی بپردازد.در چنین شرایطی عهدنامه‌ی صلح ورسای در 28 ژوئن 1919به امضای دول شرکت‌کننده در کنفرانس رسید و در تاریخ 10 ژانویه 1920 لازم‌الاجرا گردید‌. این تاریخ، در واقع تاریخ رسمی تشکیل جامعه‌ی ملل محسوب می‌شود.

جامعه‌ی‌ملل، تا سال ۱۳۲۴ش، رسمیت اجرایی داشت، در طی این مدت، به تناوب ۵۸ عضو داشت، که ۴۲ عضو از این ۵۸ عضو، از جمله‌ی ایران، به‌عنوان عضو اصلی و موسس به فعالیت می‌پرداختند.

ایران و جامعه‌ی ملل

نگرش ایران به جامعه‌ی ملل در واقع احقاق حقوق دیرینه‌ی خود بود، چرا که ایران در طول قرن 19م به بهانه‌های مختلف مورد مداخلات قدرت‌های بزرگ آن‌ زمان واقع شده‌بود، به‌طوری‌که در سال ‌1907م روسیه و انگلیس، ایران را به مناطق تحت نفوذ خود تقسیم کرده‌بودند و در‌ واقع با این کار نوعی استعمار پنهان یا غیرمستقیم را بر ایران اعمال می‌کردند. در طول جنگ جهانی اول نیز با وجود این‌که ایران اعلام بی‌طرفی نمود، کشورهای متخاصم به این بی‌طرفی احترام نگذاردند و متفقین ‌(روسیه و انگلیس)خاک ایران را تصرف کرده و کلیه‌ی امور مملکتی را در کنترل خود در‌آوردند.همین امر سیاست‌مداران ایران را نسبت به استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران پس از جنگ، نگران ساخته بود. لذا اولویت اساسی ایران پس از اتمام جنگ جهانی اول این‌ بود ‌که ایران، به‌عنوان یک دولت کاملا مستقل شناخته شود و از اعمال نفوذ قدرت‌های بزرگ و حضور نیروهای آن‌ها در خاک ایران جلوگیری گردد.

در ژانویه‌ی 1919م کنفرانس صلح پاریس در کاخ ورسای تشکیل شد، دولت ایران هم تصمیم گرفت نمایندگانی به این کنفرانس اعزام دارد.بنابراین هیئتی از ایران برای شرکت در کنفرانس صلح پاریس به ریاست مشاورالممالک انصاری وزیر امور‌خارجه‌، با همراهی محمدعلی فروغی ذکاء‌الملک رئیس دیوان‌ عالی کشور و حسین معین‌الوزاره‌ (وزیر سابق) به فرانسه رفتند، اما دولت انگلستان از پذیرش نمایندگان ایران عذر خواست و متذکر شد کنفرانس، مخصوص کشورهای متخاصم است و ایران رسما در جنگ جهانی اول بی‌طرف بوده است، هرچه دولت ایران بر این نکته پافشاری کرد که در طول جنگ خاک کشورش محل درگیری نیروهای متخاصم شده و خسارت زیاد مالی و جانی متحمل شده‌، راه به جایی نبرد‌؛ بنابر‌این بر اثر مخالفت دولت انگلیس، کنفرانس صلح پاریس به تقاضاهای ایران ترتیب اثر نداد.اما ایران با وجود مخالفت دولت انگلیس بر عقاید خود پای فشرد و از ایجاد جامعه‌ی ملل استقبال کرد و به‌عنوان یکی از اولین اعضای آن سعی کرد در فرآیند خاتمه‌ی جنگ و استقرار صلح نقشی فعال ایفا کند.[2]

نگرش ایران به جامعه‌ی ملل

با تشکیل جامعه‌ی ملل رسما از دولت ایران دعوت شد در جلسات مجمع شرکت کند.‌علی‌قلی‌خان نبیل‌الدوله کاردار ایران در واشنگتن به‌عنوان نماینده‌ی ایران در دو اجلاس اول جامعه‌ی ملل شرکت نمود.[3]ایران در زمان حضور خود در جامعه‌ی ملل انتظارات ویژه‌ای از آن داشت‌.همان‌طور که گفته شد، کشور ما در طول قرن 19‌م به بهانه‌های مختلف تحت مداخلات قدرت‌های بزرگ آن زمان واقع شده‌بود با این کار نوعی استعمار پنهان یا غیر مستقیم بر ایران اعمال می‌گردید...با این دلایل و بسیاری موارد دیگر ایران با دقت و نگرانی خاصی موضوع متارکه‌ی جنگ جهانی اول و روند برپایی نظام بین‌المللی جدید را تعقیب می‌کرد، ایران می‌خواست با حضور و مشارکت فعال خود در گردهمایی‌ها و کنفرانس‌هایی که در این زمینه تشکیل می‌شد، خود را به‌عنوان یک دولت مستقل به عضویت کامل این نظام بین‌المللی درآورد و تهدید‌هایی را که بعد از خاتمه‌ی جنگ متوجه ایران بود منتفی سازد‌.

ایران به موازات امید‌ها و خواسته‌های خود از جامعه‌ی ملل به‌شدت از اصل جهان‌شمولی این سازمان حمایت می‌کرد و تمایل فراوانی برای جلب و پذیرش اعضای جدید نشان می‌داد، ایران در طول عمر جامعه‌ی ملل مسائل مهمی را طرح کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت بود از‌:

طرح شکایت ایران از شوروی در سال 1920 ( قضیه‌ی انزلی)

قضیه از این قرار بود که نیروهای دولت تازه تأسیس شوروی که هنوز درگیر جنگ داخلی بودند، به بهانه‌ی تعقیب و سرکوب روس‌های سفید که از سوی انگلیس حمایت می‌شدند وارد بندر انزلی شده و این شهر را اشغال کردند. ایران به‌دنبال این تصرف در تاریخ‌های 29‌و‌31‌می همان سال دو فقره شکایت به جامعه‌ی ملل ارائه کرد.در پی این شکایت‌ها شورای جامعه‌ی ملل در 14‌ژوئن‌1920‌م جلسه‌ای در لندن برگزار کرد و مقرر شد که چون طرفین دعوا مشغول مذاکره هستند شورا در این زمینه تصمیمی نگیرد تا نتیجه‌ی مذاکرات ایران و شوروی مشخص شود. بالاخره مذاکرات طرفین دعوا به نتیجه رسید و قرارداد دوستانه‌ی عدم تجاوز میان ایران و شوروی در فوریه‌ی‌1921م منعقد شد و نیروهای شوروی در 8 سپتامبر‌1921‌م خاک ایران را ترک کردند.[4]

نظارت بر تجارت تسلیحات

با خاتمه‌ی جنگ جهانی اول، جامعه‌ی ملل تلاش‌هایی به‌منظور نظارت بر خرید و فروش تسلیحات آغاز کرد.این سازمان جلوگیری از گسترش تسلیحات را یکی از راه‌های استقرار و تداوم صلح قلمداد کرده بود.بنا‌براین عهد‌نامه‌ی کنترل تجارت اسلحه و مهمات معروف به "عهدنامه‌ی سنت ژرمن" در سال ‌1919‌م مطرح گردید‌. بر اساس این عهدنامه، تجارت اسلحه در آب و خاک ایران تحت نظارت بین‌المللی ‌(انگلستان)در می‌آمد و ایران نمی‌توانست به‌طور مستقل به خرید و فروش تسلیحات اقدام کند.به‌همین دلیل ارفع‌الدوله نماینده‌ی ایران مفاد عهدنامه‌ی مزبور را در تضاد با حاکمیت ایران دانست و به آن اعتراض کرد و عهدنامه را امضاء نکرد.

اما در سال 1925م، مجمع‌ ملل تصمیمی اتخاذ کرد که طی کنفرانسی در ژنو تمام دول ملزم به اجرای آن بودند.به‌موجب این کنفرانس، عهدنامه‌ی جدیدی منعقد شد مبنی بر این‌که در مناطق ممنوعه و هم‌چنین در مناطق دریایی که تحت تفتیش باشند، هر‌گونه عملیات بارگیری و بار‌گذاری و تعویض بار سلاح و مهمات جنگی برای کشتی‌های بومی‌ایی که قدرت آن‌ها از 500‌تن کمتر باشد، ممنوع است.به‌این ترتیب بریتانیا که خلیج فارس را در شمار مناطق تحت تفتیش قرار داده بود، به‌راحتی می‌توانست با کشتی‌های بزرگ بالاتر ‌از 500‌تن خود، آزادانه به تجارت اسلحه در خلیج فارس بپردازد درحالی‌که ایران از این لحاظ دچار اشکال می‌شد. اعتراضات ایران به‌جایی نرسید و طرح مورد نظر انگلستان تصویب شد. ایران نیز از کنفرانس خارج شد و عهدنامه‌ی مزبور را امضاء نکرد.[5]

قضیه‌ی بحرین (1927)

این جریان به امضای یک قرارداد بین سلطان عبدالعزیزبن‌مسعود‌ (پادشاه حجاز) و دولت انگلستان در 20 مه‌1927‌م مربوط می‌شد. در ماده‌ی مهم این قرارداد چنین آمده بود‌: اعلی‌حضرت پادشاه حجاز و توابع آن ملتزم به تأمین روابط دوستانه و صلح‌آمیز با خاک کویت و بحرین می‌باشد.ایران با اطلاع از این قرارداد، در 22‌نوامبر‌1927م یادداشت شدید‌اللحنی ‌(توسط کفیل وزارت امورخارجه)برای رابرت کلایو وزیر‌مختار انگلستان در تهران و دبیرکل جامعه‌ی ملل ارسال کرد، در این یادداشت از وی درخواست گردید که سایر ملل را از این اعتراض ایران آگاه گردانند.

در مقابل، چمبرلن وزیر امورخارجه‌ی انگلستان طی یادداشتی در 18‌ژانویه‌ی ‌1928م به دبیرکل جامعه‌ی ملل، اعتراض ایران را غیر‌موجه دانست و منکر حق حاکمیت ایران بر بحرین گردید.

مبادله‌ی یادداشت‌های اعتراض‌آمیز دو کشور به جامعه‌ی ملل و سپس به سازمان ملل ادامه یافت و در نهایت در سال ‌1970م شورای امنیت سازمان ملل به دولت ایران دستور داد ‌که به خواسته‌ی مردم بحرین مبنی بر داشتن کشور مستقل گردن ‌نهد‌، این درخواست شورای امنیت با همراهی انگلیس با تتمیع ایران مبنی‌بر واگذاری و تسلت ایران بر جزایر سه گانه‌ی تنب بزرگ و کوچک و ابو‌موسی، در مقابل به رسمیت شناختن استقلال بحرین، رسمیت یافت و ایران و بحرین مرزهای دریایی میان خود را تعیین و تصویب کردند.[6]

کنترل مواد مخدر

از دیگر تلاش‌های جامعه‌ی ملل که به نوعی به ایران مربوط می‌شد کوشش‌های این سازمان در زمینه‌ی نظارت و کنترل خرید و فروش مواد مخدر بود، به‌همین منظور کمیته‌ی تریاک که در واقع تولید و صدور تریاک را تحت نظارت بین‌المللی درمی‌آورد تشکیل شد. در آن زمان ایران پس از چین دومین تولیدکننده‌ی بزرگ تریاک محسوب می‌شد.در 27‌مارس‌1926جامعه‌ی ملل کمیسیون تحقیقی را شامل سه عضو اصلی روانه‌ی تهران کرد تا گزارشی از وضعیت کشت خشخاش و تولید تریاک در ایران تهیه کنند.این گروه در گزارش خود تأکید کردند که می‌بایست اصلاحات اساسی در اقتصاد ایران صورت گیرد و صنایع نوینی ایجاد گردد.بالاخره در سال 1928موسسه‌ی انحصار دخانیات تأسیس شد و خرید و فروش تریاک در کنترل جامعه‌ی ملل درآمد و در سال 1931م قراردادی در خصوص محدودیت تولید مواد مخدر بسته شد و ایران نیز ناچار محصولاتی را جایگزین کشت خشخاش کرد.

اختلاف ایران و انگلیس بر سر امتیاز دارسی 1932‌م

این اختلاف، به سبب عدم رضایت ایران از ادامه‌ی امتیاز نفت دارسی و لغو این امتیاز‌نامه بود که در 27‌نوامبر‌‌1932‌م به جامعه‌ی ملل کشیده شد و در نهایت با طرح آن در شورای جامعه‌ی ملل، نتیجه‌ی این مذاکرات نهایتاً منجر به انعقاد قرارداد جدیدی گردیدد.[7]

اختلافات مرزی ایران و عراق (1934)

در اوایل قرن ‌20‌(1906)عثمانی‌ها با سوء استفاده از بی‌ثباتی داخلی ایران بخش‌هایی از خاک ایران در کردستان و آذربایجان را اشغال کردند.مسائل مرزی در کشور در سال 1913‌م شدت گرفت و بار دیگر کمیسیون مرزی در استانبول با شرکت نمایندگان ایران و عثمانی تشکیل شد.اما چون مذاکرات دو طرف به نتیجه نرسید نمایندگان روسیه و انگلستان به عنوان حکم در این مذاکرات شرکت کردند.

به‌دنبال آن در 4نوامبر 1913‌م‌وزیر اعظم و سفرای سه کشور دیگر (ایران، روسیه، بریتانیا)در اسلامبول، یک پروتکل مرزی را امضاء نمودند که بر اساس آن خطوط مرزی ایران و عثمانی مشخص می‌شد.سپس یک کمیسیون تجدید خطوط مرزی ایران و عثمانی مشخص ‌شد تا خطوط مرزی دو کشور را در تمام نقاطی که مبهم مانده‌ بود تعیین کند. با پایان جنگ جهانی اول و جدا‌شدن منطقه‌ی بین‌النهرین به نام عراق از عثمانی، انگلستان برای کسب نظر مثبت ایران قول داد که تلاش خواهد کرد تا قرارداد عادلانه‌ای بین ایران و عراق در زمینه‌ی اروند‌رود منعقد شود، با این توافق، ایران در سال 1308ش کشور عراق را به رسمیت شناخت.اما باز دو کشور به توافق نرسیدند و کار به مجمع ملل کشیده شد‌. مجمع هم اصل نصف را برای استفاده از اروند‌رود تعیین نمود.[8]

جمع‌بندی

گرچه قبل از تأسیس جامعه‌ی ملل در سال 1920‌م ایران در چند کنفرانس بین‌المللی که عمدتا در قرن 19‌م برگزار شد، به نحوی سهم داشت یا حضور مستقیم پیدا کرد، اما حضور ایران در جامعه‌ی ملل اولین تجربه‌ی کشورمان برای عضویت در یک سازمان بین‌المللی محسوب می‌شد.با وجود این‌که ایران به ‌تدریج در طول حیات جامعه‌ی ملل و با بروز جنگ‌های متعدد در جهان امید و آرزوهایش را از دست داد، اما از طرف دیگر با شرکت در این سازمان، تجربه‌ی بسیار مفیدی از همکاری بین‌المللی در چارچوب چنین سازمان‌هایی پیدا نمود، هم‌چنین ایران توانست با استفاده از تریبون جامعه‌ی ملل، خود ‌را به‌عنوان عضو کامل و مستقل جامعه‌ی بین‌المللی به سایر اعضاء بشناساند و توانست اختلافات خود با همسایگانش را از طریق جامعه‌ی ملل حل و فصل نماید که از این جوانب، جامعه‌ی ملل برای ایران بسیار مفید واقع شد‌.جامعه‌ی ملل تا بروز جنگ جهانی دوم وجود داشت و پس از آن به دلیل ناکامی در برقراری صلح جهانی جای خود را به سازمان ملل متحد داد.