جرم سیاسی Political offence

جرم سياسي، جرم، سياسي، هيات منصفه

نویسنده : مصطفی رضایی

جرم سیاسی، وصفی است که از ترکیب دو واژه جرم و سیاست تشکیل شده تا معنای فراتر از معنای لغوی دو واژۀ جرم و سیاست را ارائه کند. هر جامعه‌ای بر اساس رویکرد خود به آسایش و نظم همگانی عملکردهایی را به نام جرم تعریف کرده و برای آن‌ها مجازات تعیین نموده است.

در حقوق و قوانین کشورها بسته به این که منشأء قوانین بر اساس عرف یا شرع باشد، تعریف خاصی از جرم شده است. «گاروفالو» - از پایه‌گذاران علم جرم شناسی- جرم را عملی می دانست که در هر زمان و هر مکان، احساسات شرافتمندانه و نوع دوستی انسان را جریحه‌دار نماید. به طور کلی مفهوم «جرم» تجاوز از محدوده ای است که قانون یا قراردادها و اخلاق اجتماعی برای فرد تعیین نموده است.

اما واژۀ سیاست که معنای خاصی در ترکیب جرم سیاسی ایجاد می‌کند، یعنی کوشش برای شرکت در قدرت، یا کوشش برای نفوذ در تخصیص قدرت، چه در میان دولت‌ها و چه در میان گروه‌ها در یک دولت. سیاست واکنشی است که با توجه به قدرت انجام می‌گیرد که ممکن است آشکارا و یا پنهانی اهداف خود را دنبال کند.

با توجه به تعریف ارائه شده از جرم و سیاست، «جرم سیاسی» عملی است که با نظم سیاسی حاکم در یک کشور سازگاری ندارد. هدف مجرم سیاسی یا مرتکب جرم سیاسی، به طور آشکار و یا پنهانی، به زیر سوال بردن حاکمیت موجود در جامعه به نفع همگان است. مجرم سیاسی داعیه‌دار اندیشه یا تفکری است که به نفع همگان است؛ به همین دلیل در نظر برخی اندیشمندان و بعضی از قوانین کیفری جهان از آن به عنوان جرم «پاک» نیز یاد می‌شود؛ زیرا انگیزۀ انجام آن شخص نیست بلکه منفعت عمومی است.

به طور کلی مکاتب و نظریه‌های سیاسی – اجتماعی از جرم سیاسی تعاریف متفاوت ارائه کرده‌اند. در نظر کلی که منشأ قوانین را قراردادهای عرفی می‌دانند، جرم سیاسی را «هرگونه حمله و تجاوز علیه وجود یا حاکمیت دولت، یا بر ضد رئیس دولت، یا یکی از اعضای حکومت، از آن جهت که عضو حکومت است یا بر ضد قانون اساسی کشور یا بر ضد حقوق سیاسی یا انتخاباتی مردم، یا بر ضد حسن روابط با کشورهای خارجی» تلقی می‌کنند.

در قوانین کیفری ایران ،جرمی سیاسی تلقی می‌شود که در آن تجاوز از حد اعتدال صورت گیرد و در آن نفع شخصی در کار نباشد. در قانون اساسی‌ ایران تعریفی از جرم سیاسی نشده است اما وجود هیات منصفه را در دادگاه رسیدگی کننده به جرائم سیاسی الزامی دانسته است. در قوانین کیفری و حقوقی ایران همانند بسیاری از کشورها به صراحت از جرم سیاسی تعریفی ارائه نشده است. ولی از میان تعاریف موجود نظر می‌رسد این تعریف کامل‌تر باشد: «فعل یا ترک فعلی که مطابق قوانین موضوعه قابل مجازات است، هرگاه با انگیزه سیاسی علیه نظم سیاسی مستقر و حاکمیت دولت و مدیریت سیاسی کشور و مصالح نظام جمهوری اسلامی یا حقوق سیاسی، اجتماعی،‌ فرهنگی شهروندان و آزادی‌های قانونی آنها ارتکاب یابد، جرم سیاسی به شمار می‌آید، مشروط بر آن که مقصود از ارتکاب آن نفع شخصی نباشد».

تهدید امنیت داخلی و خارجی کشور،‌ تهدید مصالح مردم در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی از شرایط جرم سیاسی در ایران است که می‌تواند با تفاسیر عرفی یا شرعی این تهدیدها، دامنه ارتکاب جرم سیاسی گسترده یا محدود شود. به علت شرعی بودن منشأ قوانین ایران، تجاوز از محدوده‌هایی که شرع و مذهب برای افراد تعیین کرده، اگر با انگیزه نفع شخصی نباشد، جرم سیاسی تلقی می‌شود.

جرم سیاسی دارای شرایطی است که در برخورد با آن از قاعده‌ «انصاف» و داوری هیأت‌های منصفه کمک گرفته می شود. با رعایت همین انصاف است که مجرم سیاسی لباس دیگر زندانیان را نمی‌پوشد، با آن‌ها هم بند نمی‌شود، از لحاظ رفاهی نسبت به بقیه زندانیان از رفاه بیشتری برخوردار است و تصمیم‌گیری نسبت به آن متفاوت از دیگر جرم‌هاست. با توجه به این مباحث درمی‌یابیم که جرم سیاسی، جرمی است که در مجموع، وجدان عمومی جامعه نسبت به دیگر جرایم حساسیت بیشتری به آن دارد.