عیادت بیماران

كلمات كليدي : عيادت، ملاقات بيمار، دعاي بيمار

نویسنده : مصطفي همداني

عیادت در لغت به معنی رفتن به ملاقات کسی است و به علت کثرت استعمال، مخصوص ملاقات نمودن بیمار شده است.[1]

تقویت ارتباط عاطفی میان افراد جامعه‌ی اسلامی در راستای یاری همدیگر در رسیدن به کمالات انسانی از اهداف کلان و راهبردی شریعت نبوی است و «عیادت بیماران»یکی از ابزارهای تحقق این هدف کلان است که از طرفی بیمار رنجور را مرهم و تسکینی است و از طرف دیگر عیادت کننده به فضایل اخلاقی و تربیتی فراوانی خواهد رسید و در ضلع سوم نیز این روابط به تقویت ارتباطات میان فردی (بین دوستان) و میان‌گروهی (در خانواده‌ها) و از بین بردن کینه‌ها و دشمنی‌ها خواهد انجامید که این ارتباطات، اساس تعاون و وحدت و همدلی در سطح کلان جامعه‌ی اسلامی را تشکیل می‌دهند.

فضایل عیادت بیماران از نظر روایات

رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) دستور می‌دادند که بیماران را عیادت کنید[2] و عیادت بیمار را صدقه[3] و برتر از ثواب تشییع جنازه می‌دانستند.[4]امام علی (علیه‌السّلام)عیادت بیماران را از بهترین کارهای نیک می‌دانستند.[5]و امام صادق(علیه‌السّلام)می‌فرمودند: از حقوق هر مسلمان بر مسلمان دیگر این است وقتی بیمار شد او را عیادت کند.[6]

لازم به ذکر است رسول گرامی خدا (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) در مورد عیادت از همسایگان بیمار[7] و در مورد عیادت مسکینان توجه خاص داشتند و خود نیز همواره از بینوایانی که بیمار می‌شدند عیادت می‌کردند[8]. بلکه حتی یک بیمار یهودی را نیز عیادت فرمودند.[9]

آثار دنیوی و اخروی عیادت بیماران

1. اجر و رحمت الهی و تطهیر باطنی و روحی: زیرا امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: هر کس به دیدار مریضی رود در رحمت خدا وارد می‌شود و وقتی به بالین او برسد در رحمت الهی غوطه می‌خورد [و سراپای او را فرا می‌گیرد]و اگر این دیدار را در صبح، انجام دهد هفتاد هزار فرشته در تمام مدت بقیه‌ی روز بر او درود می‌فرستد و اگر در شب به عیادت آن بیمار رفته باشد هفتاد هزار فرشته بر او درود می‌فرستد تا صبح شود[10] و اجر هزار سال عمل صالح که در آن سالیان، یک لحظه معصیت الهی ننموده باشد به او عطا خواهد شد.[11]

همچنین امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: هر کس عیادت بیماری را بکند هفتاد هزار فرشته‌ از آسمان ندا می‌دهد که ای فلان! (او را با نام صدا می‌زند) پاک شدی و بهشت گوارایت باد.[12] رسول گرامی خدا (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) فرمود: برای هر قدمی که بر می‌دارد هفتاد ملیون نیکی نوشته می‌شود و هفتاد ملیون گناه او زدوده می‌شود و هفتاد ملیون درجه بر مقامات او افزوده می‌شود و هفتاد ملیون فرشته در قبر با او همنشینی می‌کنند و برای او استغفار می‌کنند.[13] امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند: اگر عیادت کننده در راه عیادت بیمار از دنیا برود من بهشت را برای او ضمانت می‌کنم.[14]

2. بهره بردن از توانش معنوی دعای بیماران؛ همانطور که امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: از بیماران بخواهید دعایتان کنند. زیرا دعایشان چون فرشتگان است[15] و فرمودند: هر کس مریضی را برای خدا عیادت کند آن مریض هرچهاز خدا بخواهد برای این فرد مستجاب می‌شود.[16]

3. رسیدن به شرف ملاقات تجلیات الهی در جوار بیمار: رسول اکرم (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) در روایتی بسیار عجیب‌ فرمودند: خدای متعال در روز قیامت به بنده‌ی خود خطاب می‌کند که ای فرزند آدم! من بیمار شدم اما تو به عیادت من نیامدی!و او می‌گوید خدایا من چگونه به عیادت تو بیایم و حال آن که تو پروردگار تمام آفریده‌هایت هستی [و درد و بیماری در تو راهی ندارد[17]]؟!و در پاسخ او، خدای متعال می‌فرماید: به یاد داری که بنده‌ام، بیمار شد و تو به عیادت او نرفتی؟ اگر به عیادت او می‌رفتی مرا در کنار او می‌یافتی.[18].

4. قضای حوائج شخصی: زیرا خدای متعال می‌فرماید: من خود شخصاً به برآوردن حوائج عیادت کننده می‌پردازم.[19] البته خداوند حوائج همه‌ی عالم را شخصاً برآورده می‌فرماید و منزه است از یار و شریک داشتن ولی در این‌جا نوعی شرافت خاص را برای فرد بیان می‌کند.

وظایف و آداب عیادت‌کنندگان

1. اخلاص نیت: به این معنی که تلاش صورت گیرد تا ملاقات با انگیزه‌ی صرفاً الهی باشد؛ زیرا به طور کلی هیچ عملی نزد خدای متعال بدن قصد قربت ارزش ندارد و در برخی روایات رسول گرامی خدا (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) و ائمه‌ی هدی (علیهم‌السّلام) در مورد عیادت نیز تصریح به شرطیت این قصد در ترتب آن ارزش‌ها فرموده‌اند[20] و نیز به ابوذر دستور دادند که با انگیزه‌ی خالص و الهی به دیدن بیماران برود.[21] چه بسا ترتب آثار مذکور در فضیلت عیادت نیز منوط به نوع و مرتبه‌ی انگیزه باشد. [مانند انجام عیادت برای وجه الله و صرف رضای الهی؛ همانطور که در روایت است[22] یا برای ثواب آخرت یا خوف از قطع رحم و رفتن به جهنم در عیادت ارحام که هریک دارای درجه‌ای از اثر و فضیلت هستند]

2. وضو گرفتن قبل از رفتن.[23]

3. سپاس الهی به جهت عدم ابتلا به آن بیماری؛ همانطور که رسول گرامی خدا (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) فرمودند: هر کس هنگام دیدن بیماران، خدا را بر این‌که به آن بیماری مبتلا نشده‌ شکر کند خدای متعال او را از آن بیماری تا همیشه حفظ می‌فرماید.[24] که البته فرمودند این دعا باید طوری باشد که به گوش بیمار نرسد مبادا سبب اندوه او شود.[25]

4.دعا نمودن برای بیمار: زیرا رسول گرامی خدا (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) از اهداف دستور خود جهت لزوم عیادت بیماران را دعا نمودن برای بیمار بیان فرمودند[26] و خود نیز هرگاه بیماری را عیادت می‌کرد دست راست خود را بر گونه‌ی راست یا بر سر بیمارنهاده و برای شفای او دعا می‌کردند.[27]

1.درخواست دعا از بیمار؛ زیرا امام صادق(علیه‌السّلام) فرمودند: دعای بیمار چون دعای فرشتگان است و مستجاب است پس هرگاه آنان را عیادت کردید بخواهید برای شما دعا کنند[28] و فرمودند: هر کس بیماری را صرفاً برای رضای الهی دیدار کند، هر دعایی که بیمار برای او کند مستجاب خواهد شد.[29]

2.تلاش برای رفع نیازهای او؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم)فرمودند:هر کس حاجت آسیب‌دیده‌ای را بر عهده گیرد و آن را پی‌گیری کند تا برآورده نماید، خدای متعال برات دوری از جهنم و دوری از نفاق به او خواهد داد و هفتاد حاجت دنیوی او را برآورده فرموده و همواره در رحمت الهی غوطه خواهد خورد تا آن کار را تمام کند و هر کس در پی حاجت بیماری برود، چون روزی که از مادر متولد شده است از گناهانش پاک خواهد شد گرچه آن حاجت را نتواند برآورده کند و اگر آن بیمار از افراد خانواده‌اش باشد، اجر بیشتری دارد[30] و فرمود: هر کس اندوه و مشکلی از مسلمانی دور کند خدای متعال هفتاد و دو اندوه از اندوه‌های آخرت و هفتاد و دو اندوه از اندوه‌های دنیا را از او دور می‌کند[31]و خود نیز وقتی به دیدار یکی از اصحاب بیمار خود می‌روند و آن فرد تمایل به خوردن نان گندم داشت، دستور دادند کسی نان گندم برای او آورد و به ایشان اطعام نمودند.[32]

3. هدیه بردن برای بیمار؛ امام صادق (علیه‌السّلام) به اصحاب خود دستور دادند در عیادت بیماران میوه یا عطری خوش‌بو و خلاصه هدیه‌ای با خود ببرند که سبب شادی بیمار است.[33]

4.عیادت متناوب:رسول اکرم (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم)فرمودند:هر روز و مداوم به عیادت بیمار نروید بلکه با رفق و گاهی اوقات به دیدار بیمار بروید مگر این‌که بیمار حالش وخیم باشد.[34]

5.کوتاهی درنگ در کنار بیمار؛ امام صادق (علیه‌السّلام) عیادتی که کوتاه‌تر باشد را دارای اجر برتر می‌دانستند[35] و امام علی فرمودند: مگر این‌که بیمار، طالب درنگ باشد و آن را بخواهد.[36]

6.نخوردن چیزی در خانه‌ی بیمار؛ رسول اکرم (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) فرمودند: این کار اجر او را از بین می‌برد.[37] البته احتمال دارد این توصیه به خاطر عدم زحمت برای بیمار در پذیرایی از افراد مختلف و حذف تشریفات این ملاقات‌ها -که به تضعیف اصل آن و ترک ارتباطاتی از این دست که مورد تائید و تاکید فراوان روح حاکم بر تعالیم قرآنی – روایی است-صورت گرفته باشد؛ بنابراین در صورت فقدان این مشکل و خصوصاً درخواست بیمار ممکن است این نهی وجود نداشته باشد.

آداب اخلاقی عیادت از بیماران

1.تفقد عاطفی از بیمار: از مراتب تکمیل عیادت بیمار این است که فرد عیادت کننده دست خود را بر روی دست یا پیشانی بیمار بگذارد و از احوال او سوال کند.[38] ارتباط‌شناسان این شیوه را ارتباط لمسی می‌نامند که از نظر آنان، موثرترین ابزار برای انتقال بسیاری از احساسات و عواطف و نشانه‌ی علاقه و پذیرش و بلکه موثر در سلامتی فرد لمس شده است.[39]

2.امید دادن به بیمار: پیامبر بزرگوار اسلام (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) فرمودند: هرگاه به عیادت بیماری رفتید او را امید به زندگی و تاخیر اجل بدهید که این تقدیر الهی را عوض نمی‌کند اما دل بیمار را خوش می‌کند.[40]آن بزرگوار خود نیز وقتی بر بیماری وارد می‌شدند همواره می‌فرمودند: چیزی نیست؛ انشاء‌الله سبب تطهیر شما است.[41]

3.گفتگوهای سازنده‌ «توحیدی - اخلاقی – تربیتی» با بیماران:رسول گرامی خدا (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) در عیادت‌های خود نه فقط تفقد عاطفی از بیماران می‌نمودند بلکه این فرصت را به زمینه‌ای برای اصلاح و تربیت آنان با القای معارفی در زمینه‌ی فلسفه‌ بیماری، آثار بیماری در تعالی معنوی، نقش بیماری در تطهیر انسان از گناهان و ... تبدیل می‌نمودند.[42]

عیادت‌های غیر لازم یا ممنوع

امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: عیادت تا سه روز لازم نیست.[43] رسول گرامی خدا (صلی‌الله‌علی‌وآله‌وسلم) فرمودند: بیماری‌های «رمد» [ نوعی ورم چشم] [44] و «دمل» [نوعی ورم‌ دردناک و برجسته‌][45] و «ضَّرَس» [درد دندان][46] عیادت ندارند.[47]همچنین آن حضرت فرمودند: هرگاه شراب‌خوار بیمار شد به عیادت او نروید.[48] البته مخفی نیست این دستور برای اصلاح و تربیت آن فرد و محیط جامعه است نه این‌که بدون تعلیم و تربیت افراد مجوز چنین برخوردی در اولین مرتبه صادر شود؛ چرا که این رفتارهای خشک از روح سیره‌ی ان حضرت که حتی به دیدار یهودی هم می‌رفتند[49] به دور است. به همین جهت امام صادق(علیه‌السّلام) فرمودند: بیماران غیر شیعه را عیادت کنید.[50] مگر این‌که امیدی به اصلاح او نباشد.