كلمات كليدي : مشورت، مشاوره، شورا، رايزني، تصميم گيري، خود محوري
نویسنده : محسن بدر الدين
مشورت و نظر خواهی از دیگران یکی از عوامل مهم و مسایل حیاتی در تصمیم گیری، و ارزنده ترین دستورهای شریعت جهت سلامت جامعه و نیل به اهداف والای انسانی است.
مشورت از ماده "شور" است که در لغت به معنای برداشتن و استخراج عسل از کندوی زنبور عسل است[1] و در تعریف اصطلاحی کلمه "تشاور"، "مشاورت" و "مشورت" به معنای استخراج رأی صحیح است؛ اینکه آدمی در مواقعی که خودش درباره کاری رأی صحیح ندارد، به دیگران مراجعه و از عقل و تجارب آنان استفاده نماید.[2]
اهمیت مشورت
در متون اسلامی، مشورت از اهمیت بالا و جایگاه ویژه ای برخوردار است تا آنجا که در قرآن کریم یک سوره تحت عنوان "شوری" وجود دارد و در آیاتی نیز مساله مشاوره مطرح و به انجام آن دستور داده شده است.[3] نگرش مکتبی اسلام بر مساله شورا از چنان ظرافت و عمقی برخوردار است که حتی مسائل بسیار کوچکی همانند "از شیر گرفتن کودک" را امری مشورتی بین پدر و مادر تلقی می کند[4] و توصیه می شود که اگر خواستید فرزند خود را از شیر بگیرید، با یکدیگر مشورت کنید.[5]
اهمیت مشاوره در اسلام به اندازه ای است که خداوند به پیامبرش امر می کند که مشورت کند:
"و شاورهم فی الامر؛ با مردم خود مشورت کن و از آنان نظر بخواه"[6]
علی‌رغم اینکه پیامبر(ص) و دیگر معصومین(ع) عقل کل و معصوم بودند و از طریق وحی به منبع لایزال علم و قدرت خداوند ارتباط داشتند و از نظر علم و عقل هرگز نیازی به راهنمایی‌ها و ارشاد دیگران نداشتند، اما مأمور شدند تا مشورت کنند؛ همانطور که مورخین و مفسرین اسلامی یکی از صفات آنان را کثرت مشاوره دانسته‌اند. از جمله در مورد پیامبر عالیقدر اسلام(ص) آورده اند که:
"سیره پیامبر چنین بود که با اصحاب خود زیاد مشورت می کرد."[7]
شکی نیست که مشورت ائمه معصومین(ع) به خاطر رفع جهل نبوده است، بلکه به این جهت بوده که اولا؛ این اصل را پایه گذاری کنند (جنبه آموزشی) و مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازند تا آنان شور و مشاوره را جزو برنامه های زندگی خود قرار دهند و ثانیاً؛ به همراهان و پیروان خود شخصیت داده تا نیروی فکر و اندیشه آنان پرورش یابد.[8]
فلسفه مشورت
مشورت، به لحاظ فوائد متنوعى که دارد نمى‌تواند داراى یک فلسفه و حکمت باشد. در اینجا، به پاره‌اى از آنها اشاره می‌کنیم:
1 . بهره مندی از اندیشه دیگران: بدون شک مهمترین فلسفه مشورت در اسلام استفاده از نظر دیگران و یافتن راه اصلح است که نسبت به سایر راه ها کمترین نقص را داشته باشد، چنان که امام علی(ع) می‌فرماید:
"راه درست و صواب به دست نیاید مگر با مشورت کردن."[9]
2 . استفاده از تایید و حمایت دیگران.
3 . جلوگیری از سرزنش دیگران.
4 . شناسایی افراد صاحب نظر و مؤمن.
5 . رشد فکری مردم.
6 . احتراز از استبداد رأی.
7 . گسترش فرهنگ مشاوره و ایجاد تفاهم
بنابراین مشاوره همیشه دلیل بر عدم آگاهی شخص نیست بلکه این موارد مذکور نیز از هدفهای مورد نظر در مشاوره بوده و غالبا حصول به همه یا تعدادی از آنها مورد نظر می‌باشد.[10]
آثار و فواید مشاوره
مشورت که از پشتوانه وحیانی و عقلانی برخوردار است، فواید زیادی دارد. آثار و برکات فراوانی که از مشورت کردن نصیب انسان می شود، هرگز از تفکر فردی و امکانات و منابع فراوان مادی به دست نمی آید. در اینجا به بخشی از آثار و فواید مشورت اشاره می‌نماییم:
1 . کمک گرفتن از افکار دیگران: مشورت به انسان کمک می کند تا افکار و اندیشه های دیگران، به ویژه صاحب‌نظران و متخصصان را به یاری طلبد و با قرار دادن افکار و اندیشه‌های آنان در کنار فکر و نظر خود، بر قدرت، وسعت و عمق اندیشه و بینش خود بیفزاید و از درخشش افکار و اندیشه های دیگران بهره مند شود. حضرت علی(ع) می فرماید:
"کسی که با خردمندان و عاقلان مشاوره کند به نور عقلها و خردها روشنی یابد."[11]
"هر کس با دیگران مشورت نماید، از اندیشه های آنان بهره گرفته است."[12]
2 . شناسایی خطاها: یکی دیگر از آثار مثبت مشورت این است که مشورت کردن و استفاده از نقطه نظرهای دیگران به انسان کمک می کند تا خطاها و اشتباهات را بشناسد. امام علی(ع) فرمودند:
"کسی که از نظرات و آراء گوناگون استقبال نماید، موارد خطا و اشتباه را می شناسد."[13]
3 . دستیابی به راهکار مناسب: مشورت باعث می‌شود تا تصمیم معقول و مناسبی اتخاذ شود و راه درستی انتخاب گردد. حضرت علی(ع) می‌فرماید:
"هرکس با صاحبان اندیشه و خرد مشورت نماید، به راه درست رهنمون می‌شود."[14]
4 . پیشگیری از پشیمانی: معمولا بعد از هر تصمیمی که بدون مشورت اتخاذ شود و جوانب و زوایای مختلف آن به خوبی سنجیده نشده باشد، پشیمانی و ندامت از اینکه چرا این تصمیم بدون سنجش جوانب مختلف مسئله اتخاذ شده، طبیعی است. امیر مومنان حضرت علی(ع) این نکته را یادآور می‌شود و می‌فرماید:
"با افراد عاقل و صاحب خرد مشورت کن تا از لغزش و پشیمانی ایمن گردی."[15]
و نیز فرمودند:
"رسول خدا(ص) مرا به یمن فرستاد، سفارشات لازم را کرد و فرمود: ای علی! کسی که استخاره کند سرگردان نخواهد شد و کسی که مشورت کند پشیمان نمی‌شود."[16]
5 . مبارزه با نخوت، تکبر و استبداد نظر: آنگاه که با غفلت از مشورت، خوی استبداد و تکبر در جامعه تقویت شود و جامعه از پشتوانه فکری و عملی مشاوران محروم گردد، رکودی مرگبار رخ می نماید و جامعه را از پیشرفت و شکوفایی باز می دارد. این واقعیت در زبان پیامبر اکرم(ص) چنین جاری شده است که فرمود:
"آن گاه که فرمانروایان شما از بدانتان و ثروتمندان شما از تنگ چشمانتان باشند و مشورت و رایزنی از میانتان رخت بربندد، به زمین فرو رفتن شما بهتر از زندگی در آن است."[17]
همچنین امام علی(ع) فرمودند:
"کسی که به رای خود استبداد بورزد هلاک می گردد."[18]
"هیچ تنهایی ترسناک تر از خودپسندی و خودبینی و هیچ پشتیبانی مطمئن تر از مشورت نیست."[19]
6 . هدایتگری: نبی مکرم اسلام(ص) فرمودند:
"هر که بخواهد کاری کند و درباره آن مشورت کند خدا او را به خردمندانه ترین کارها توفیق دهد."[20]
7 . کامروایی: مشاوره فرایندی سودمند است که می‌تواند زمینه چیرگی بر مشکلات و رشد فکری و افزایش تشخیص و تصمیم گیری را فراهم کند. بنابراین، کامروایی و پویایی فرد و جامعه در گرو مشورت دهی و مشورت خواهی است. امام علی(ع) فرمودند:
"مشورت کننده کامیاب و رستگار خواهد شد."[21]
دستاورد های دیگر مشورت عبارتند از: پیروی از روش ائمه معصومین(ع)، روشن بینی و بصیرت، ازدیاد عقل (رشد اندیشه، قدرت تدبیر)، نوعی مشارکت فکری و تشویق به کار جمعی، قدرت تصمیم گیری واقع بینانه، احترام به افکار و آراء، موجب اطمینان نفس و راحتی، پی بردن بر قدرت فکری و میزان دلسوزی دیگران (شناسایی افراد شایسته از دیگران)، موجب شکوفایی استعدادها و رشد ذوقها و در نتیجه موجب گشایش راههای نوین، افزایش میزان مطلوبیت و درجه مقبولیت (جلوگیری از بدگمانی و جلب نظر مردم)، موجب دوری از انتقادهای مغرضانه و انتقادهایی را که بر اشخاص خود محور و تک رو می باشد، تضمین تداوم کار در سایه مشورت، موجب افزایش آگاهیها و معلومات دیگران.[22]
ویژگیهای مشاوران:
الف) ویژگیهای مثبت: ویژگیهای بسیاری ل در آموزه های اسلامی برای مشاوران آمده است. در این قسمت به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1 . ایمان:
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: "مومن مایه سود است اگر همراهش شوی سودت دهد و اگر با وی مشورت کنی سودت دهد و اگر شریکش شوی سودت دهد و همه کار وی مایه سود است."[23]
2 . تقوا:
امام علی(ع) فرمودند: "در کارهایت با پرهیزکاران مشورت کن تا راهنمایی شوی."[24]
3 . خردمندی:
امیرالمومنین(ع) فرمودند: "هر کس با صاحبان خرد مشورت نماید، به راه راست و درست رهنمون می شود."[25]
"کسی که با شخص عاقل و دانا مشاوره کند بر کار خود مالک و مسلط شود."[26]
4 . تجربه و آزمودگی:
حضرت علی(ع) فرمودند: "برترین کسی که با وی مشورت می کنی، کسی است که دارای تجربه های فراوان باشد."[27]
5 . علم و تخصص (آگاهی و صلاحیت):
امیر المومنین علی(ع) فرمودند: "با کسی که نادان در کار تو است مشورت نکن."[28]
6 . راز داری:
امام علی(ع) فرمودند: "با دشمن خویش مشورت نکن و راز خود را از او پوشیده دار."[29]
7 . نصح (خیرخواهی) 8 . آینده نگر (دور اندیشی) 9 . حلم
امام صادق(ع) فرمودند:"با کسانی که دارای پنج خصلت باشند مشورت کن. آنان که دارای عقل، حلم، تجربه، خیرخواهی و تقوا هستند."[30]
ب) ویژگی های منفی: منظور از ویژگیهای منفی، خصوصیاتی است که مشاوران می بایست فاقد آن باشند. این خصوصیات عبارتند از:
1 . بخل:
امیرالمومنین(ع) فرمودند: "افراد بخیل را در مشورت خود دخالت مده؛ زیرا که تو را از احسان منصرف می کند و از تهی دستی و فقر می ترساند."[31]
2 . جبن (ترس):
حضرت علی(ع) فرمودند: "با افراد ترسو مشورت مکن؛ زیرا در کارها روحیه ات را تضعیف می کند."[32]
3 . حرص:
امام علی(ع) فرمودند: "حریص را به مشورت مگیر که حرص را با ستمگری در نظرت زینت می دهد."[33]
4 . دروغ:
امیر مومنان علی(ع) فرمودند: "با فرد دروغ گو مشورت نکن؛ زیرا او مانند سراب است که دور را برای تو نزدیک و نزدیک را دور جلوه می دهد."[34]
از ویژگیهای دیگر منفی و سلبی مشاوران می‌توان به: جهل، حماقت، فرومایگی، خودرایی، وغد (سست خردی)، تلون (نفاق و چند رنگی)، لجاجت، عاطفه محض اشاره نمود.[35]
محدوده مشورت
مشورت در احکام و حدود شرعیه راه ندارد. دانشمندان اسلامی عموما معتقدند که در نحوه اجرای کارها و نیز تشخیص موضوع احکام می توان مشورت کرد، اما مشورت در اصول و احکام را مساوی با لغو دین و تشریع می دانند.[36] هیچ شکی نیست که مشورت و شورا در احکام ثابت دین که بستگی به شرائط و مقتضیات زمان ندارد و به عبارت دیگر با ابعاد فطری انسان (که ثابت است) تطابق کامل دارد، غیر معقول است.
بنابراین بنظر می‌رسد که درباره حکم هر مسئله‌ای که به طور مشخصی از شرع نرسیده باشد، شورا و مشورت، امکان پذیر است.[37] در این رابطه مضمون حدیث زیر قابل توجه است:
"علی(ع) می فرماید: عرض کردم ای پیامبر خدا! اگر با مسئله ای روبرو شدم که درباره آن نه از طرف خداوند حکمی نازل شده بود و نه در سنت وجود داشت چه وظیفه ای داریم و چه دستوری می فرمایید؟
پیامبر(ص) فرمودند: شورایی مرکب از اهل فقه و افراد با ایمان عابد تشکیل می دهید و به یک نظر خاص اکتفا نمی کنید (بلکه نظر همه آنها را بخواهید)."[38]
زمینه ها و امور مشورتی عبارتند از: 1) تحصیلی 2) اخلاقی 3) اعتقادی 4) خانوادگی 5) حقوقی 6) پزشکی 7) اقتصادی 8) روان شناسی 9) سیاسی 10) شغلی[39]
راه تقویت روحیه مشورت خواهی
تحقق و تقویت این اصل از راه های گوناگونی امکان پذیر است از جمله:
دوری از خود محوری، دقت در فوائد مشورت، دقت در آیات و روایات این باب، تجربه نمودن در بعضی امور زندگی، مبارزه با تکبر و موانع دیگر برای مشورت خواهی، به یاد آوردن شکست های گذشته، دقت در عوامل موفقیت خود و دیگران.[40]