آب زوهر b-zōhrĀ

كلمات كليدي : يسنه، آب، زوهر، زورملوي، پراهوم

نویسنده : مجيد طامه

ایرانیان باستان، عناصر مفید و سودمندی را که به نحوی در زندگی موثر بودند مقدس میﺩاشتند و ایزدی را نگاهبان آن میﺩانستند. آب یکی از عناصر سودمندی است که بسیار مورد ستایش و نیایش قرار گرفته و در سراسر کتاب اوستا با تقدیس از آن سخن رفته است.[1] وجود و استفاده از آب در سراسر مراسم یسنه امری ضروری است و در شستشو، تطهیر و تقدیس اولیهﻯ محوطهﻯ آیینی و وسایل و ادوات مذهبی به کار میﺭود. آب همچنین عنصری مهم در مخلوط نثار پراهوم و هوم تقدیس شده است. بنابراین هم بعنوان مادهﻯ نیروبخش ِنثار آیینی (زوهر) که به قلمرو مینوی تقدیم میﺷود و هم بعنوان عنصری پالاینده در عرصۀ گیتی استفاده میﺷود.[2]

مهمترین آیین پرستش زرتشتی که در جایی از آتشکده معروف به "اورویسگاه"[3] انجام میﮔیرد مراسم یسنه است. این مراسم شامل دو قسمت است. در قسمت اول در طی آیینﮬایی وسایل کار مراسم اصلی یسنه که عبارتند از زوهر، درون و پراهوم تهیه میﺷود و در پی آن مراسم اصلی یسنه که شامل خواندن 72 فصل یسنه است انجام میﺷود.[4]

زور یا زوهر عبارت از نثار و نیازی است که در هنگام مراسم مذهبی به آب یا آتش هدیه میﺷود. این نام در اوستا زئوثره[5] و در فارسی میانه زوهر[6] و در فارسی زور گفته میﺷود.[7] واژۀ زئوثره از ریشۀ zu- برابر با سنسکریت hu- به معنی انجام مراسم مذهبی یا به معنی واقعی کلمه، هرگونه نثار آیینی که در مراسم مذهبی انجام میﺷود است.[8] زوهر نذری مایع و آشامیدنی است مانند آب، شیر و افشره در مقابل میَزد[9] که نذر و تقدیمی غیرمایع مانند گوشت، نان و میوه است.[10]

اهمیت آب زوهر

آب زوهر یا نثار به آب در زمرهﻯ مهمﺗرین مراسم پرستش عملی زرتشتیان یعنی یسنه است. این نثار ترکیبی است از مغز ساقهﻯ گیاه هوم و شیرهﻯ برگ انار همراه با شیر. در اوستا این نثار با این صفات توصیف شده است : «دارای هوم، دارای شیر، دارای انار» (یسنه 66 بند 1).[11]

به کار گیری آب زوهر در مراسم مذهبی

پس از اتمام مراسم دعاخوانی یسنه، زور ملوی[12]، به اصطلاح پارسیان هند، یا آب زور به اصطلاح زرتشتیان ایران، اجرا میﺷود. زوت[13] (موبد پیشوا که اجرا کننده است) هاونی را که محتوی پراهومی است که در طول مراسم یسنه تهیه شده به چشمهﺍی که از آن آب برای مراسم یسنه برداشتهﺍند، میﺑرد و با خواندن اوستا که شامل یک "یثا اهو ویریو" و یک "اشم وهو" است آن را در سه نوبت متوالی در آب میﺭیزد. پراهوم عبارت است از مخلوطی از (شیر و) شیرهﻯ گیاه هوم که با آب تقدیس شده و گیاه دیگری آمیخته شده است.[14] آب تقدیس شده را در سه نوبت روی آن میﺭیزند که نمادی از سه مرحلهﻯ ایجاد باران، یعنی تبخیر و تشکیل ابر و درهم فشردگی آنﮬا به صورت باران است.[15]در طی مراسم یسنه دوبار پراهوم تهیه میﺷود. در پراهوم نخست شیر بکار نمیﺭود و آن را زوت در طی خواندن یسن 11 میﻧوشد. در پراهومی که بار دوم تهیه میﺷود و به عنوان آب زوهر به کار میﺭود شیر از اجزا اصلی آن است. این شیر را راسپی (موبد همکار زوت) قبل از مراسم آماده میﻛند و پس از پراهوم اول روبروی زوت میﮔذارد. در قسمت دوم مراسم یسنه (از یسنهﻯ 11 به بعد) شاخهﮬای برسم با قدری از این شیر شسته میﺷود و قسمت دیگر شیر که جزء متشکلهﻯ پراهوم دوم است در هاون ریخته میﺷود. این پراهوم دوم که متشکل از سه جزء است همان زئوثره یا زوهر است.[16]

به واسطۀ اوستا و متون پهلوی و آثار برخی نویسندگان یونانی نظیر "هرودت" و "استرابو" میﺩانیم که ایرانیان باستان در تطهیر و پالوده نگاهداشتن آب بسیار دقیق و مراقب بودهﺍند و ظاهرا آبزور نیز برای این منظور انجام میﺷده است.[17] برای مثال در بندهشن اینگونه آمده: «این را نیز گوید که مینوی این سه رود: ... و مرو رود و هلمندرود ناخرسند بودند (و خواستند) که به سبب بدی و پلیدی و راکدماندنی که دیدند، در جهان نتازند، (تا آنکه هرمزد به ایشان گفت که زردشت را بیافریند که در دوران تازش اهریمن، هوم و زوهر بر ایشان ریزد و ...»[18]. همانگونه که گفته شد در کیش زرتشتی، نثار به آبﮬا اساسا شامل سه جزء، یعنی شیر و شیره یا برگ دو گیاه است. در افشاندن نثار، این سه جز نمایندگان قلمروهای گیاهی و جانوریﺍند که هر دو به آب وابستهﺍند؛ و به اعتقاد زرتشتیان زئوثره که با ذکر تقدیس شده باشد، نیروی حیاتی فروکاستهﻯ آب را بدان باز میﮔرداند و بدین سان آن را پاکیزه و فراوان نگه میﺩارد.[19] هفت یسن از اوستای موجود که عبارت از یسنﮬای 63-69 است را آب زور نامیدهﺍند. در یسنه 68 بند 1 دادن زوهر ، وسیلهﺍی برای برطرف کردن آسیبی (آلودگی) که به آب وارد آمده،دانسته میﺷود.[20]

آب زوهر، تاوان برای گناه

همچنین در اوستا آب زوهر بعنوان تاوانی برای برخی گناهان خاص ذکر گردیده است، برای نمونه در وندیداد ِچهارده بند چهار دربارهﻯ تاوان شخصی که سگ آبی را کشته اینﮔونه آمده «او باید ده هزار زور با هوم و شیر پاک به پاکیزگی آماده و بخوبی وارسی شده را[...]چون تاوانی به روان سگ آبی، پیشکش ایزد بانوی آبﮬا کند».[21] زادسپرم[22]نیز در کتاب گزیدگیﮬا از جمله کارهایی که «روان را فریادرسﺗر» است نثار به آب میﺩاند.[23] و زرتشت نیز در کنارۀ آب دائیتی در هنگام تهیهﻯ هوم برای نخستین بار به کشف و شهود نایل میﺷود.[24]هرودت دربارۀ رسوم ایرانیان در رابطه با آب میﻧویسد: «ایشان هرگز رودخانهﺍی را با فاضلاب بدن خود کثیف نمیﻛنند و حتی دست خود را در آن نمیﺷویند و کسی را هم نمیﮔذارند که چنان کند زیرا احترام بسیار به رودخانه دارند».[25]

تهیهﻯ آب زوهر هم با اجرای مراسم مذهبی و دعا خوانی صورت میﮔرفته و هم بدون آن. در میان زرتشتیان ایران این امر بدون مراسم یسنه نیز رایج است.[26]این نوع آب زوهر متشکل از سه عنصر یعنی شیر و دو مادهﻯ گیاهی دیگر نظیر برگ گیاه مرزنگوش، گل رز یا میوهﻯ درخت سنجد است. این نثار را شخصی عام (غیر روحانی) تهیه میﻛند و آن را به موبد تحویل میﺩهد سپس موبد آن نثار را به کرانه جوی برده و با خواندن «درون آب زوهر»[27] شروع به افشاندن آن در آب میﻛند. در جامعهﻯ سنتی زرتشتی این آیین را تقریبا هر خانوادهﻯ زرتشتی دو بار در سال در ماهﮬای اردیبهشت و آذر انجام میﺩهد. این مراسم همچنین پس از درگذشت شخص برای جبران گناهان محتمل وی در آلوده کردن آبﮬا نیز انجام میﮔیرد.[28]

در هند آیین نثار به آب (جدا از زور ملوی ِمراسم یسنه) تا اندازهﺍی شبیه به آیینﮬای هندی است. و از این رو در قرن نوزدهم از سوی برخی اصلاحﻁلبان بعنوان سنتی بیگانه مورد اعتراض قرار گرفت. اما پارسیان محافظه کارتر به حفظ این سنت که شبیه به آب زوهر عوامانهﻯ ایران است ادامه دادند. این نثار ترکیبی سهﮔانه از نوعی شیرینی، آبﻧبات نارگیلی و گل است که در آب رود یا دریا آنرا میﺭیزند. این نوع نثار را زنان انجام میﺩادند؛ اما در جشن آبان اردویسور[29]یعنی آبانﺭوز از ماه آبان، نثار سهﮔانهﻯ معمولیﺗری متشکل از نارگیل، شکر و گل را مردان نیز پیشکش میﻛردند.[30]