كلمات كليدي : يزته، ايزد، ايزدان مينوي، ايزدان جهاني، فرشته
نویسنده : مجيد طامه
در اوستا کلمه‌ی "ایزد" به صورت یَزَته[1] گفته شده و خود صفتی از ریشهﻯ یَز (yaz-) به معنی پرستیدن و ستودن است. یسنه و همﭼنین یشت[2] و نیز واژهﻯ جشن فارسی از همین ریشه است. پس یزته به معنی ستودنی و سزاوار ستایش است.[3]
جایگاه و رتبه‌ی ایزدان
در مجمع آسمانی، ایزدان از لحاظ رتبه در ردهﻯ سوم بعد از اهورهﻣزدا و امشاسپندان قرار دارند. اگرچه ایزدان اصولا بیﺷمارند، اما بدیهی است که بعضی چهرهﻫا بر دیگران تفوق دارند و اینان عمدتاً ایزدانی هستند که روز خاصی از ماه در تقویم زردشتی به آنان اختصاص دارد و معمولاً سرود یا یشتی مخصوص به خود دارند.[4]
شماری از ایزدان از خدایان باستانی هستند، یعنی پیش از زردشت نیز جنبهﻯ خدایی داشتهﺍند مانند مهر، ناهید، وای[5]، تیشتر، بهرام و رپیثوین[6]. برخی با آیینﻫای دینی ارتباط دارند مانند ایزد آتش و ایزد هوم و بعضی از آنها مفاهیم اخلاقی و انتزاعی هستند که تشخص یافتهﺍند مانند مفهوم راستی. حتی نام امشاسپندان نیز در این مقوله قرار میﮔیرد. برخی نماد پدیدهﻫای طبیعی هستند مانند ایزد خورشید و آسمان و تعدادی نیز از قهرمانانند که دارای برخی ویژگیﻫای مینوی هستند.[7]
در سراسر کتاب اوستا، از ایزدان آیین مزدیسنی سخن رفته و در همه جا ستوده شدهﺍند و هر کدام از آنان در سامان آفرینش و زندگی مینوی و مادی، خویشکاری ویژهﺍی دارند و مجموع آنان منظومهﻯ راهبران و کارگزاران آفرینش اهورایی را تشکیل میﺩهند. در نیایشﻫای اوستایی با یادآوری خویشکاریﻫای ایزدان است که نیایشگران، آنان را میﺳتایند و به آنان درود و آفرین میﻓرستند و از ایشان یاری میﺟویند.[8]
ایزدان مینوی و ایزدان جهانی
در اوستا، از دو دسته ایزدان: 1- ایزدان مینوی (مئینیوَ[9]) ، 2- ایزدان جهانی (گئیثیه[10]) نام برده میﺷود (یسنه 1 بند 19)؛ اما از آنجاکه همهﻯ ایزدان موجوداتی مینوی هستند منظور از ایزدان جهانی، ایزدانی هستند که اداره و سرپرستی امور جهان مادی را بر عهده دارند.[11] و به قولی، مراد پاکان و پرهیزگاران هستند که زردشت در سر آنها قرار دارد. در یسنه 16 بند 2 آمده: «زرتشت پاک، رَد[12]پاکی را میﺳتاییم با این زَور (=نثار به آب یا آتش)... و سخنان راست گفته شد، هر ایزد جهانی را میﺳتاییم.[13]
منظور از ایزدان مینوی، فرشتگان آئین مزدیسنی هستند که اهورهﻣزدا در سر آنها قرار دارد. در "اَرت یشت" بند 16، اهورهﻣزدا بزرگترین ایزدان گفته شده، و در یسنه 16 بند 1 چنین آمده: «اهورهﻣزدای پاک، رَد پاکی، بزرگترین ایزد خوب کُنش، آن تواناترین جهان افزا، دادار (=آفریدگار) آفرینش نیک را میﺳتاییم، با این زَور و سخنان راست گفته شده، هر ایزد مینوی را میﺳتاییم».[14]
در "خورشید‌یشت" از صد و هزار ایزد مینوی سخن رفته است. در بند یک این یشت آمده: «در هنگامی که خورشید بتابد صد و هزار ایزدان مینوی برخاسته این فر[15] را برگرفته در روی زمین اهوره آفریده پخش کنند تا با آن جهان راستی و هستی راستی را بپرورانند».[16] در ویسپرد کردهﻯ 11، "هوم" فراهم شده به تمام آفریدهﻫای نیک اهورهﻣزدا از جمله ایزدان مینوی و جهانی پیشکش میﺷود.[17]
در نوشتهﻫای فارسی میانه واژهﻯ یَزََته اوستایی به صورت یَزَد آمده است. و از ایزدان مینوی و جهانی نیز یاد شده است.
ستایش و پرستش ایزدان
در "مینوی خرد" ایزدان مینوی و گیتی پس از آفریدگار، مورد ستایش قرار گرفتهﺍند و نیز از جمله سودمندیﻫای گشتاسب، فراهم کردن خوشی و آسایش برای آب و آتش و همهﻯ ایزدان مینوی و گیتی یاد شده است.[18] در ارداویرافﻧامه آمده که جامهﻫای زربافت و زینت‌یافته از سیم و گوهر، پاداش زنانی است که در گیتی پرستش ایزدان را به جای آورده و نثار و ستایش ایزدان مینوی و گیتی را کردهﺍند.[19]در زند[20]خورشید نیایش دربارهﻯ ایزدان مینوی و جهانی آمده که ایزدان جهانی همﭼون آتش، آب، باد، خورشید، ماه و زمین هستند؛ چه مردمان آنها را به چشم میﺗوانند به بینند؛ اما آن ایزدان مینوی را نمیﺗوانند به بینند.[21]
در آیین مزدیسنا هر ماه بیش و کم، سی روز است و در پایان سال پنج روز به آن میﺍفزایند تا سال درست 365 روز شود. نگهبانی هر یک از سی روز ماه به یکی از ایزدان متناسب با وظایفی که دارند سپرده شده است. نیایش سیﺭوزه به تعداد روزهای ماه، دارای سی بند است و در هر بند، ایزد مخصوص همان روز با همگنان و یارانش یاد شده است.[22]
گذشته از ایزدان عمدهﻯ سیﺭوزه، ایزدان دیگری در اوستا و در متنﻫای پهلوی میﺗوان یافت که به چند مورد از آنان اشاره میﺷود: نریوسنگ[23]، که پیامﺁور اورمزد و نمونهﻯ کامل نری و مردانگی است. اریامن یا ایریمن[24] نام ایزد دوستی و پیوند و آرامش و درمان بخشی است. رام[25] ایزدی است که نامش معنی آرامش دارد و آرامش میﺑخشد. بَغ ایزدی که خوشی و شادی و بخت را تقسیم میﻛند. دَهمان آفرین نگهبان خواستهﺍی است که با کوشش بیندوزند. سوک[26] ایزدی است که با ماه همکاری میﻛند خواسته و سود میﺑخشد.[27]
"پلوتارخ" مورخ یونانی که در قرن اول میلادی میﺯیسته، میﻧویسد: «اهرمزد 24 ایزد آفریده و همه را درون تخم مرغی بنهاد ولی 24 دیو که اهریمن به پتیارگی آفریده بود تخم مرغ را سوراخ کرده با ایزدان درآمیختند و اینﭼنین آمیزش نیکی و بدی به وجود آمد». هیچ متن ایرانی از عدد 24 به طور مشخص نام نبرده است، از اینﺭو میﺗوان پنداشت که ظاهراً این عدد رابطهﺍی با دوازده نگارهﻯ آسمانی منطقهﺍلبروج دارد که به همراهی هفت سیارگان، چنانﻛه در مینوی خرد آمده، همهﻯ نیکی و بدی در جهان را سبب میﺷوند ولی علت اینﻛه چرا شمارهﻯ صور فلکی منطقهﺍلبروج را در اینﺟا دو برابر کردهﺍند روشن نیست.[28]
ایزدان در نقش واسطه میان مردم و اهوره‌مزدا
زردشتیان اعتقاد دارند که اورمزد چنان بزرگ و والاست که انسان نباید با تظلمﻫای کوچک، توبهﻫا و پیشکشﻫای خود خاطر او را آشفته کند. به جای او مردم، نگهبان خاص خود را انتخاب میﻛنند و بدو تقرب میﺟویند و این کار به این معنی نیست که آنان عشق و قدرت و فرمانروایی اهورهﻣزدا را بزرگ ندارند یا نستایند. بنابراین زردشتیان به حق ادعا میﻛنند که قرینهﻯ حقیقی ایزدان زردشتی، فرشتگان ادیان سامی هستند. بنابراین زردشتیان به یک خدا یا نیروی غایی یعنی اهورهﻣزدا اعتقاد دارند که نیکی، خرد و دانایی مطلق است و ارادهﻯ او را در جزییات امور، تعدادی از فرشتگان به مرحلهﻯ اجرا در میﺁورند که خود، مورد عشق و علاقهﻯ دینداران هستند، اگرچه هیچﻛدام از آنان هرگز نمیﺗواند جای سرور دانا (اهورهﻣزدا) را بگیرد.[29]
در فارسی واژهﻯ یَزَد به صورت ایزد در آمده است؛ ولی در ادبیات فارسی ایزد، تنها به معنای فرشته نیست، بلکه به معنای خدا و آفریدگار کل است؛ در حقیقت اطلاق خاص به عام شده است. یزدان جمع فارسی واژه یزد پهلوی است که در زبان فارسی باقی مانده است و به معنای کلمهﻯ مفرد خداوند بهﻛار رفته است.[30]