كلمات كليدي : ازدواج، چكرزني، چگرشوهر، چگرفرزند، پادشاهﺯن
نویسنده : مجيد طامه
بنابر اسناد و مدارک موجود، از دیدگاه آیین زرتشتی، ازدواج تکلیفی مذهبی و پیمانی لازم و واجب برای رستگاری روح بوده است.
در جامعهﻯ مزدیسنی ایران باستان، اهمیت اجتماعی ازدواج را در تنظیم زندگی عمومی فرد به واسطهﻯ زندگی خصوصیﺍش باز میﺟستند. در ایران دوران ساسانی، ازدواج یعنی خروج زن از محدودهﻯ سالاری پدر یا برادر خویش، و ورودش به حوزهﻯ سالاریِ شوهر یا پدر او.
مهمترین عوامل در تعیین نوع ازدواج
در این دوران مهمﺗرین عوامل تعیین کنندهﻯ نوع ازدواج چنین بودند:
1- نحوهﻯ خروج زن از خانوادهﻯ پیشین خود برای ورود به خانواده جدید.
2- نقش و اجازهﻯ سالار خانواده در این کار.
3- مرتبهﻯ ازدواج زن برایِ نخستین یا دومین بار.
4- واقعی یا نمادین بودنِ ازدواج، به دلیل اهمیتش در بزرگداشتِ نیاکان به خاطر برخوردار شدن از وارث و استمرار نام خانواده.[1]
گونه‌های مختلف ازدواج
بنابر روایات مزدیسنی پنج گونه ازدواج وجود داشته است: یکی، ازدواج با دوشیزهﺍی که شاه زن باشد. دوم وصلت با دختری که «یگانه فرزند» (ایوک-ēvak ) خانواده باشد. سوم ازدواج با دوشیزهﺍی که استقلال داشته باشد و به عبارت دیگر خودسالار باشد. چهارم تجدید فراش با بیوه زنی که در خدمت شوهر مردهﺍش باشد و به بیان دیگر چکر-چاکر باشد. ازدواج پنجم که بایستی ازدواج- فرزندخواندگی نامیده شود ازدواجی است که با ستور (sutūr) و به زبان دیگر با سترزن صورت میﮔیرد.[2]
چکر زن کیست؟
واژهﻯ چکر را ،که به گونهﻯ چگر نیز خوانده میﺷود، مکنزی در فرهنگ خود همسر (درجه دوم) ترجمه کرده است.[3] پریخانیان این واژه را صورتی مضاعف از ریشهﻯ kar- : کردن، و قابل مقایسه با واژهﻯ فارسی چاکر، میﺩاند. اما کلینگنﺍشمیت[4] آن را از ریشهﻯ *cag- و به معنی بخشنده و فراهم کننده میﺩاند.[5]
در کتاب روایات داراب هرمزدیار دربارهﻯ چکر زن آمده: «و چاکر زن آن باشد که زنی شوی داشته باشد و شوی وی درگذشته شده باشد چون این زن را به شوی دیگر دهند به چاکری شوی پیشین، به شوی باید داد و این زن در آن جهان، ازآنِ شوهر پیشین باشد و از فرزندان بهری».[6]
در کتاب روایت امید اَشَوَهیشتان دربارهﻯ سهمﺍلارث چگر زن پس از مرگ شویش آمده: «هرگاه زنی در منزلت چگرزنی باشد، از مزایای حقوقی همسری بیﺑهره خواهد بود [...] جز در موارد خاصی که پیمانی رسماً بین ایشان برقرار بوده، معمولاً پس از فوت شوهر، چگرزن از آنچه که از شوهرش باقی مانده از اموال گرفته تا غذا و سایر مایحتاج، فاقد هرگونه حقی است».[7]
در کتاب روایت آذرفرنبغ فرخزادان دربارهﻯ ازدواج چگر زن آمده: اگر زنی چگر باشد و پسری بالغ داشته باشد و بدون اجازهﻯ او ازدواج کند، این کار جایز است یا نه؟ و در پاسخ به این پرسش سخن یکی از مفسرین بهﻧام اَبَرَگ[8] نقل شده که گفته: اگر چگرزن بدون اجازهﻯ سالار خانواده شوهر کند، آنﮔاه چگرزنیﺍش درست است.[9]
چکر زنی در حکم یک ازدواج صوری
بنابر متون زرتشتی، چکرزنی به ازدواج مجددِ زنی بیوه یا شوهردار اطلاق میﺷد. دومین همسر چگرزن را شوهر حقیقی او نمیﺩانستند؛ چراکه چگرزن همﭼنان در خدمت شوهر پیشینش در نظر گرفته شده و در دنیای دیگر نیز به وی تعلق داشت. علت اصلی چگرزنی، یا فوت شوهرِ اول او بود و یا فرزند نیاوردن از او؛ و به همین دلیل، چگرزنی با جنبۀ صرفاً این جهانیﺍش و با پیوستگی تعلق زن به خانوادهﻯ همسر اولش، نه یک ازدواج حقیقی و دائمی، بلکه ازدواجی صوری و منقطع محسوب میﺷد و بنابراین در این ازدواج به اجازهﻯ رییس خانواده نیازی نبود.[10]
چگر کسی بود که در زادن وارث برای مرد درگذشته و یا بیﻓرزند نقش داشت. اگر مرد زنده بود میﺗوانست پادشاهﺯن خود را تحت چگری به ازدواج مردی دیگر درآورد. در این صورت، این زن چگرزن شوهر دوم و شوهر دوم چگرشوهر آن زن است. فرزندان این ازدواج نیز چگرفرزندان پدرشان هستند. اما وارثان قانونی و پادشاه فرزندان شوهر اول زن به شمار میﺭوند.[11]
شایان ذکر است که منظور از چگرزن تنها زنان بیوه نبود؛ بلکه گاه دختران را نیز چگر میﺧواندند؛ اما تنها دخترانی که نامزد کرده باشند و نامزدشان پیش از انجام یافتن ازدواج مرده باشد.[12]
چکرزن از امتیازات یک پادشاهﺯن برخوردار نبود و در خانوادهﺍی که پای در آن میﻧهاد به فرزندی پذیرفته نمیﺷد. خود و فرزندانش از خانواده ارث نمیﺑردند. برای آنکه فرزندانش بتوانند از پدر طبیعی خودشان ارث ببرند نیازمند این بودند که از سوی پدر به فرزندی پذیرفته شوند.[13]
پس از درگذشت چکرزن، مراسم و آئینﻫای مذهبی برای او تا سیروزه از طرف شوهر دوم برگزار میﺷد؛ اما تمام هزینهﻫای بعد از آن به عهدهﻯ بستگان شوهر اولش بود.[14]
بارتلمه بر این باور است که چگرزنان یا زنان درجهﻯ دوم از طبقاتی مادون طبقهﻯ خانوادگی شوهر خود بودند. البته این زنان نیز مهریه دریافت میﺩاشتند؛ اما از هر لحاظ تحت ریاست و ادارهﻯ پادشاهﺯن قرار داشتند. چگرزنان بیشتر نقش یک خادمهﻯ پادشاهﺯن را در خانه و خانواده ایفا میﻛردند. این زنان مانند سایر اعضای خانواده از منزل و خوراک و پوشاک استفاده کرده و علاوه بر آن تا سن هفتاد سالگی، یعنی تا زمانی که میﺗوانستند کار کنند، از یک مقرری سالیانه نیز برخوردار بودند. همﭼنین ارتقاء آنان به مقام پادشاهﺯنی نیز چندان بعید نبوده، از جمله در هنگام مرگ پادشاهﺯن و یا درهنگام نازا بودن او یا بعلل دیگرِ دلخواه رییس خانواده به مقام پادشاهﺯنی میﺭسیدند.[15]
چکر زنی در دوران هخامنشی
در دوران پیش از عهد ساسانی نیز اشکالی از چگرزنی وجود داشته است. اما در عهد هخامنشی، فرزندان حاصل از چگرزنی را حرامزاده و به دور از حقوق ارث میﺩانستند؛ چنانﻛه اردشیر اول هخامنشی، تنها یک پسر قانونی بهﻧام خشایارشای دوم داشت و تنها پس از قتل او پسران چاکرزنﻫایش به سلطنت رسیدند.[16]