كلمات كليدي : ازدواج، ايوك زني، اينوكين، سترزن، خودسرزن
نویسنده : مجيد طامه
در ایران باستان، زناشویی کاری بسیار نیکو و پسندیده، و سرباز زدن از آن و زندگی کردن در حالت تجرد، ناپسند و در خور نکوهش بود و گناهی بزرگ به شمار میīمد. در اهمیت زناشویی همین بس، که سرایندگان اوستا، فراهم کردن مقدمات زناشویی نیازمندان را بنابر آیین زرتشتی برتر از دیگر سخاوتﻫا و درخور ستایش دانستهﺍند.[1]
در متون زرتشتی سفارش شده است که مرد و زن چون به سن ازدواج میﺭسند حتما باید ازدواج کنند. چون با ازدواجِ مردان و زنان پاکدامن است که نسل بشری ادامه میﻳابد و فرزندانی که از این وصلت نیکو پدیدار میﺷوند بهترین یاران اهورهﻣزدا خواهند بود.[2] در وندیداد، اهورهﻣزدا به زرتشت چنین خطاب میﻛند : «ای زرتشت سپیتمان، مردی که زن دارد بر آن که پیمان ازدواج نبسته، مردی که خاندانی دارد، بر آن که بیﺧانمان است، مردی که فرزند دارد، بر آن که بیﻓرزند است، برتری دارد».[3]
نیز در فرگرد 3 بند 24 ، زمین کشت نشده را به دوشیزهﺍﻯ تشبیه میﻛند که دیرزمانی بیﻓرزند مانده و شوهری خوب آرزو میﻛند.[4] این دوشیزهﻯ شوی ناگزیده از درگاه ایزدان شوهری برومند و جوان میﻃلبد که در همهﻯ روزگار زندگی، خوش رفتار باشد و فرزندانی دانا و هوشیار و خوش سخن از او پدید آید.[5]
فرد زرتشتی موظف است که چون به حد بلوغ رسد برای خود همسری گزیند و زندگانی خوش خانوادگی را آغاز کند و در طول زندگانی بکوشد موجبات خوشبختی و پیشرفت مردم و کشور خویش را فراهم آورد و در عین حال افرادی به طرفداران دین راستی بیافزاید تا با گسترش صفات پاکی و راستی و درستی، لشکریان انگرهﻣینو را منکوب و آخرین هدف مزدیسنا که ریشهﻛَن کردن ناپاکی و پلیدی و بدی از دنیا است را عملی سازد.[6]
پنج گونه‌ی ازدواج در میان زرتشتیان
بنابر قوانین مذهبی و به نقل از متون پهلوی و دیگر روایات زرتشتی، پنج نوع ازدواج در میان زردشتیان وجود داشته است:
1- پادشازن، ازدواجی بوده که دختری با رضایت پدر و مادر یا قیم خود در حال دوشیزگی به شوهر میﺭفت و این دختر در خانهﻯ شوهر از هر امتیازی برخوردار بود.
2- ایوکین یا ایوگین[7] زن یا ازدواج ایوک زنی، هنگامی بود که دختری یگانه فرزند پدر و مادرش بود، وقتی شوهر میﻛرد او را ایوک زن یعنی یگانه زن میﻧامیدند و نخستین پسر چنین زنی به پدر و مادر آن زن تعلق میﮔرفت و نام خانوادگی پدر و مادر آن زن به این فرزند پسر داده میﺷد تا جانشین آنﻫا شود.
3- ستُرزن، اگر مردی زن نگرفته یا بدون فرزند میﻣرد، بازماندگان او به دوشیزهﺍی جهاز میﺩادند و او را پیش از شوهر دادن، به عقد مرد متوفی درمیīوردند. کسی که اینﮔونه ازدواج میﻛرد، میﺑایست بر این تن دهد که اولین فرزندی که از آنان زاده شود، به مردی تعلق گیرد که به نام او، این زن شوهر داده شده است.
4- چَکَر زن یا چاکر زن، هنگامی که زنی بیوه، بعد از فوت شوهر خود، با مرد دیگری ازدواج میﻛرد، او را چکر زن میﻧامیدند و معتقد بودند که این زن به چاکری شوهر اول به خانهﻯ شوهر دوم رفته است.
5- خودسر زن، هنگامیﻛه دختری بدون اجازهﻯ پدر و مادر یا قیم و به عبارت دیگر به خودسری شوهر میﻛرد.[8]
واژهﻯ ایوگین را مکنزی در فرهنگ خود به گونهﻯ اینوکین (ēnōkēn) آورده و این واژه را وارث (دختری که تعهد به ادامهﻯ روش پدر دارد) ترجمه کرده است.[9] برخی نیز این واژه را از ریشه yuj- بستن، دانستهﺍند و آن را مقید نشده یا غیر وابسته (به شوهر) معنی کردهﺍند.[10]
توصیف آیوک زن و قوانین مربوط به آن
در کتاب روایت امید اشوهشتان[11] دربارهﻯ ایوکین آمده «دختری است که وقتی مردی فوت میﻛند و زن اصلی یا فرزندانی و یا پسرخوانده و یا قیم ندارد به جز یک دختر که او هم ازدواج نکرده است، آن وقت آن دختر ایوکن پدرش میﺷود و همان مزایای حقوقی را خواهد داشت که اگر پدرش، پادشازنی میﺩاشت. در این صورت هیچ مردی نمیﺗواند او را به عنوان پادشا زن به همسری درآورد. پسر و دخترهایی که او به دنیا آورد شرعاً متعلق به پدرش است»[12]
در کتاب روایات داراب هرمزدیار ایوک زن اینﮔونه توصیف شده «مردی باشد که او را هیچ پسر نباشد، دختریش باشد، آن دختر ایوک زن باشد. مال و خواستهﻯ پدر همه به آن دختر ایوک میﺭسد. اگر دخترش بسیار باشند، یک دختر که روان دوستﺗر و بهتر و دین آگاهﺗر به ایوکی به شوی دهند، مال و میراث پدر همه به آن دختر میﺭسد. دیگر آنکه دختر ایوک چون شوی کند، خدایش پسری بدهد چون آن پسر پانزده ساله شود، مادر به پادشاه زنی به پدر دهد و میراث پدر (مادر) به آن پسر رسد»[13]
در کتاب روایت آذر فرنبغ فرخزادان دربارهﻯ تعیین میراث مردی که از دنیا رفته و او را دختر و یا خواهری است آمده «اگر دختر یا خواهر از نوع ایوگین باشد، همهﻯ مال را آن ایوگین باید تحت ستوری[14] نگاه دارد، و آن پسر یا فرزندان که از آن ایوگین زاده میﺷوند....»[15]
بنابر متون زرتشتی ایوکین زنی است که تنها بازمانده و وارث خانواده بوده است و وظیفهﺍش زادن وارث برای پدر یا برادر درگذشته یا بیﻓرزندش است. در ازدواج ایوگینی زن و شوهر از یکدیگر ارث نمیﺑرند و شوهر سالار زن نیست. ایوگین زن تکلیفِ دینیِ برگزاری آیین و مراسم درگذشتگان و نیاکان خاندان را نیز میﺑایست بپذیرد و نیز تکلیف اقتصادی و اجتماعی ادارهﻯ اموال خاندان هم بر عهدهﻯ وی قرار میﮔرفته است.[16]شوهر ایوک زن برای مدتی قیم و سرپرست دارایی پدرزن درگذشتهﺍش بود و در صورت زاده شدن دو پسر توسط ایوک زن، یکی برای جانشینی پدرش و یکی برای جانشینی شوهرش انتخاب میﺷد.[17]