كلمات كليدي : مسيحيت، كليسا، واتيكان
نویسنده : حبيب عباسي
مقدمه
شناخت ساختار، کارکرد و عوامل اجرائی کلیسای جهانی کاتولیک که واتیکان نام گرفته است همواره به عنوان یکی از ابزار شناخت عملکرد و فعالیت اربابان کلیسا برای تاثیرگذاری و نقش آفرینی در عرصه بین الملل مطرح بوده است؛ به گونه‌ای که نمی‌توان به آسانی از کنار آن گذشت و تحولات آن را نادیده گرفت.
پیشینه تاریخی واتیکان
شهر روم تا سال 1309 میلادی مقر پاپ بود. در این سال، پاپ کلمان پنجم کرسی ریاست روحانی را به فرانسه انتقال داد و در شهر آوینیون مستقر شد. سپس پاپ گرگوار یازدهم در سال 1377میلادی به دعوت مردم روم به آنجا بازگشت و مجدداً شهر روم مقر پاپ شد. از سال 1780 میلادی که روم پایتخت ایتالیا شد مقر پاپ و حوزه ریاست وی به همان ناحیه واتیکان محدود ماند. در تاریخ یادهم فوریه 1929، در پی امضای قراردادی میان واتیکان و دولت ایتالیا که به قرارداد لاتران[1] معروف است واتیکان استقلال خود را جشن گرفت و به عنوان کشوری مذهبی به رسمیت شناخته شد.
تاکنون دو مجمع مهم جهانی در واتیکان تشکیل شده که به «واتیکانی» اول و دوم شهرت یافته است. مجمع اول در سال های (1869و1870م) تشکیل شد و ریاست آن را پاپ پیوس نهم برعهده داشت. مجمع دوم هم در سالهای 1962 تا 1965 برپا شد. پاپ یوحنای بیست و سوم آن را افتتاح کرد و در زمان ریاست پاپ پولس ششم به پایان رسید.[2]
موقعیت جغرافیائی واتیکان
کشور واتیکان که بر اساس قرارداد لاترانو در سال 1929 میلادی پدید آمد دارای 44/. کلیومتر مربع (44هکتار) وسعت می‌باشد و در سمت غربی رودخانه توره در مرکز شهر رم (پایتخت ایتالیا) قرار گرفته است. دولت – شهر واتیکان به لحاظ تاریخی مجموعه‌ای از کاخ‌ها و بناهای باستانی است که از دوران امپراتوری روم باستان در اطراف کلیسای منتسب به پترس قدیس (حواری حضرت مسیح) گسترش یافته و بوسیله دیوارهای بلند قدیمی که در قرن 9 میلادی توسط پاپ لئون چهارم کشیده شد از شهر رم جدا گردیده است.[3]
نام واتیکان از یک آبادی قدیمی مربوط به عهد انزوسک‌ها، موسوم به واتیکوم گرفته شده است. قیصرهای روم در این محل آبادانی فراوان کردند. پس از آنکه به اعتقاد مسیحیان، پطرس حواری آنجا را محل اقامت قرار داد بر اهمیت و احترام آن افزوده شد.[4]
در منطقه جلوی واتیکان، کلیسای مشهور سن پیترو قرار دارد و داخل محوطه از باغهای زیبا، موزه بزرگ، کتابخانه، مجموعه ابنیه باستانی و تاریخ، باند فرود هلیکوپتر، ریل قطار، ایستگاه فرستنده، پست، ساختمانهای اداری، اقامتگاههای کاردینال‌ها و... تشکیل شده است. برخی از وزارتخانه‌ها، شوراها، دفاتر، ادارات و سازمانهای واتیکان در شهر رم قرار گرفته‌اند. طبق مقررات بین المللی، پرواز هر نوع هواپیما بر فراز محوطه واتیکان ممنوع است و این منطقه بصورت کشوری بیطرف و غیر قابل تعرض می‌باشد.[5]
جمعیت واتیکان حدود هزار نفر است و ساکنان آن عمدتا ایتالیایی و سوییسی و تقریبا همگی کاتولیک‌اند. زبان رسمی برای امور داخلی، ایتالیایی است ولی برای مکاتبات خارجی، به ویژه با مراکز مسیحی جهان از زبان لاتین استفاده می‌شود.[6] واتیکان محل سکونت و حکومت پاپ، پیشوای کاتولیکهای جهان است. مهمترین بنای واتیکان، کلیسای پطرس مقدس است که نشانه‌ای از بنیان‌گذاری کلیسای مسیحی به دست پطرس، جانشین حضرت عیسی (ع) در این مکان است.[7]
جغرافیای سیاسی واتیکان
گرچه واتیکان کوچکترین و کم جمعیت‌ترین کشور جهان است اما از لحاظ ویژگی‌های مذهبی کشوری منحصر به فرد است. اهمیت واتیکان به لحاظ مرکزیت سازمان جهانی مسیحیت کاتولیک است؛ زیرا این کشور دارای نوعی رهبریت معنوی نسبت به کشورهای مسیحی و از نفوذ و اعتبار خاصی برخوردار است.
همه ساله عده‌ی زیادی از مسیحیان کاتولیک برای زیارت کلیساهای واتیکان به ویژه کلیسان «سن پیتر» و دیدار پاپ به این کشور سفر می‌کنند.[8]
وضعیت فرهنگی و آموزشی واتیکان
واتیکان کشوری است با لشگر عظیمی از مبلغان دینی که تعدادشان به دو میلیون نفر می‌رسد و دارای صدو نود و یک دانشگاه، بیش از چهل و پنج دانشگاه علوم انسانی، بیش از پانصد و بیست دانشکده و دویست انستیتوی تخصصی است.[9]
دانشگاههایی که تحت نظر واتیکان اداره می‌شوند در رشته‌هایی چون روان شناسی، علوم معنوی، دین شناسی، حقوق کلیسایی، فلسفه تاریخ کلیسا، انجیل شناسی، شرق شناسی و... فعالیت می‌کنند. به علاوه واتیکان در پنج کشور اسلامی سی و هفت موسسه آموزش عالی دارد که بیست و هشت موسسه آن در بزرگترین کشور مسمان جهان یعنی اندونزی است.
از مراکز فرهنگی مهم در واتیکان می توان به کتابخانه واتیکان اشاره کرد. این کتابخانه، که از اواخر قرن پانزدهم میلادی تشکیل شده، غنی‌ترین کتابخانه از نظر نسخ خطی، تاریخ علوم کلیسایی و علوم انسانی به شمار می‌رود. تا دو دهه قبل این کتابخانه دارای شصت و هفت هزار نسخه خطی، یک میلیون جلد کتاب چاپی و صد و سی هزار سند آرشیو بوده است. در زیرزمین این کتابخانه از سال 1980 یک انبار ضد اتم برای محافظت از بمبارانهای احتمالی ساخته شده است.[10]
همچنین رادیو واتیکان (پانوراما) در سال 1931م توسط پاپ پیوی یازدهم راه اندازی گردید و طبق اظهارات مدیر رادیو واتیکان در سال 1991م، این رادیو روزانه 48 ساعت برنامه با 4 نوع فرکانس و برای 5 قاره به 34 زبان برنامه پخش می‌کند. پاپ ژان پل دوم در دیداری که بمناسبت شصتمین سالروز تاسیس این مرکز (15 ژوئن 1991م) داشت گفت: رادیو واتیکان نشانه حاکمیت و استقلال مقر مقدس و صدای آزاد پاپها و کلیسا برای بیان انجیل و مدافع کلیساها و حقوق انسان‌هاست.[11]
اوضاع اقتصادی واتیکان
واتیکان از لحاظ اقتصادی ثروتمندترین کشور جهان به حساب می‌آید. تنها در سال 1989، مبلغ چهل و هشت میلیارد دلار صدقه از طرف مومنان به حساب واتیکان واریز شده است.[12] همچنین در سال 2001م میزان درآمد واتیکان 5/173میلیون دلار و میزان هزینه های آن 6 /176میلیون دلار ذکر گردیده است.[13]
نویسنده کتاب «تار عنکبوتهای مالی و دکاکولا» بر این باور است که واتیکان در شرکتهای بزرگ چند ملیتی، دارای سهام می‌باشد از جمله این شرکتها عبارتند از: شرکتهای آمریکایی، مانند شرکت اتومبیل سازی جنرال موتورز، جنرال الکتریک، شرکت آهن و فولاد بتلم استیل، شرکت نفتی شل و گلف اویل، بانک چیس منهتن، و شرکتهای ایتالیایی همچون: شرکت گراندی آلبرگی(مالک و اداره کننده هتلهای لوکس و پردرآمد ایتالیا)، شرکت مالک هتل هیلتون رم، شرکت فیات و ....[14]
ذخائر طلای واتیکان و مبالغ کلان سری در مکانی که ذخار طلای آمریکا قرار دارد به نام «فوت نکس» نگهداری می شود.[15]
سیاست خارجی واتیکان
امروزه دیپلماسی واتیکان در دو سطح دو جانبه و چند جانبه فعال است. در سطح دو جانبه با برقراری روابط سیاسی با دولتها، به رسیدگی و نظارت بر تامین منافع جوامع کاتولیک در کشورهای مختلف پرداخته و از فعالیتهای مذهبی پیروان خویش حمایت می‌نماید.
سفراء واتیکان از میان اسقفهایی انتخاب می‌شوند که حداقل دارای سابقه 25 سال خدمت در رومن کوریا و دبیرخانه دولت بوده باشند که اکثر آنان بر 3 یا 4 زبان دنیا تسلط داشته و در رشته های حقوق کلیسایی، تئولوژی و علوم سیاسی تحصیل نموده‌اند.
واتیکان با 165 کشور جهان روابط سیاسی برقرار کرده است. این وضعیت در حالی است که تا پیش از پاپ ژان پل دوم، کشورهایی که واتیکان با آنان روابط سیاسی برقرار کرده بود کمتر از نصف کشورهای فعلی بودند.
همچنین واتیکان در اغلب سازمانها و نهادهای مهم بین‌المللی عضویت رسمی داشته و یا عضو ناظر است. از جمله در سازمان ملل متحد، سازمان تجارت جهانی، یونسکو، دارای عضو ناظر است. البته واتیکان مدعی است که ترجیح می‌دهد مامور ناظر باشد تا با قدرتهای سیاسی مقایسه نشود. زیرا در آنصورت به جبهه گرفتن در کنار یک دولت علیه دولت دیگر مجبور می‌شود. بنابراین نماینده پاپ تنها بعنوان ناظر مطرح بوده و با اعلام نظرات و عقائد اصلاحی در رای‌گیری شرکت نمی‌نماید.[16]
واتیکان و سایر مذاهب مسیحی
واتیکان و کلیسای ارتدکس
کلیسای ارتدکس طی قرون متمادی بنابر علل مختلف، نتوانست مرکزیت کلیسای شرقی را حفظ نماید. بنابراین همزمان با اختلافات داخلی کلیساهای ارتدکس، خفقان هفتاد ساله دوران شوری سابق و تمایل به استقلال طلبی و تقویت گرایشات ملی گرایانه و مواجهه با چالشهای بیرونی متعدد از جمله توجه ملل محروم و اندیشمندان به اسلام در عرصه بین الملل، تلاش کلیسای پروتستان در جذب مومنان ارتدکس، کلیسای ارتدکس با رقابت شدید کلیسای کاتولیک مواجه گردید. در این راستا علیرغم تاکیدات پاپ بر اتحاد و همگرائی مذاهب مختلف مسیحی، برخی تلاشهای واتیکان پس از فروپاشی شوروی باعث گردید تا کلیسای ارتدکس با دیده بدبینی به این توصیه‌ها نگریسته و آنرا تاکتیکی از سوی پاپ در جهت کسب نفوذ بیشتر و تلاشی در راه مطرح ساختن چهره خود بعنوان سردمدار حرکتهای بین المللی مسیحیت تلقی نماید. عوامل فوق باعث گردید تا کلیسای ارتدکس نسبت به فعالیتهای واتیکان واکنش نشان دهد. در کنفرانس روسای کلیسای ارتدکس که مارس 1992م در استانبول برگزار گردید و 12 پاتریارک از 14 کلیسای ارتدکس در آن حضور داشتند در بیانیه 8 ماده‌ای پایانی آن، واتیکان به اقداماتی که با روحیه دیالوگ بین کلیسائی هماهنگ نیست متهم گردید. همچنین تلاشهای برخی کلیساهای کاتولیک که در قلمرو کلیسائی ارتدکس خصوصا اروپای شرقی صورت می‌پذیرد محکوم شد.
البته نکته جالب توجه اینکه این دو مذهب با همه اختلافات موجود حاضر شدند طرح اختلافات را به خاطر مسئله‌ای مهم‌تر یعنی «مبارزه با جهان اسلام» کنار بگذارند. این واقعیت را ادوارد کاسیدی رئیس شورای پاپی وحدت مسیحیان پس از کنفرانس بیروت افشا کرد و گفت که توافق با ارتدکس بمعنای کنار گذاشتن اختلافات اصولی در مذهب نیست بلکه حرکت تاکتیکی واحد بمنظور دستیابی به اهداف کلی‌تر یعنی «مبارزه با جهان اسلام» است.[17]
واتیکان و کلیسای پرتستان
پس از تکفیر مارتین لوتر توسط پاپ لئون دهم در سال 1520م کلیسای پروتستان بعنوان انحراف از مسیحیت معرفی گردید و کلیه روابط واتیکان با آن قطع شد. بدنبال تصمیم شورای دوم واتیکان مبنی بر ارتباط با سایر مذاهب مسیحی از سال 1967م مذاکره میان دو کلیسا آغاز گردید. این گفتگوها تا سال 1995م طی چهار مرحله صورت پذیرفت. در سال 1980م پاپ در سفری به آلمان از مارتین لوتر تمجید کرد و بدنبال آن تکفیر متقابل کلیسای کاتولیک و پروتستان لغو گردید.
هر چند سیر گفتگوهای فوق نمایانگر کاهش خصومت دو مذهب مسیحی است اما اختلافات مبنائی دو کلیسا هیچگاه راه نزدیک شدن اعقتادی را برای آن دو هموار نخواهد ساخت. علاوه بر آن رقابت تنگاتنگ این دو مذهب در گرایش پیروان کاتولیک به مذهب پروتستان برای کلیسای کاتولیک مخاطره ساز شده است.[18]