كلمات كليدي : مدل هاي ارتباطي، لاسول، فرايند، مبادله معنا، پيام، مخاطب، تبليغات سياسي، تأثير پيام
نویسنده : اسماعيل صابر كيوج
مدل‌های مختلفی برای فراگرد ارتباط ارائه شده است که به‌طور کلی می‌توان آنها را از نظر وسعت عناصر تشکیل‌دهنده به صورت دو قالب ساده و پیچیده نشان داد. یکی از نخستین مدل‌های ارتباطی، مدل لاسول است؛ که در سال 1948 توسط هارولد دوایت لاسول (Harold Dwight Lasswell: 1902-1978)، ارائه شد. در مدل‌گونه لاسول، علاوه‌بر سه عنصری که ارسطو مطرح کرده بود، دو عنصر "وسیله" و "تأثیر" نیز افزوده شد.
لاسول در سال 1926 از دانشگاه شیکاگو موفق به اخذ دکتری علوم سیاسی شد. او قبل از آن‌که دوره دانشگاهی مستمرّی را طی کند، در دانشگاه‌های پاریس، لندن، ژنو و برلین نیز دوره‌های کوتاه‌مدتی را گذرانده بود. وی در سال 1927، مقاله‌ای با عنوان تکنیک‌های تبلیغاتی در جنگ جهانی منتشر کرد.
لاسول مدل خود را یک سال قبل از ارائه مدل ارتباطی "شانون و ویور"، برای اولین بار پس از ارسطو، در مقاله‌ای با عنوان "ساخت و کارکرد ارتباط در جامعه در ارتباط ایده‌ها"، منتشر کرد.[1]
مدل لاسول و مکتب فرایند
دو مکتب عمده در مطالعه ارتباطی وجود دارد:
1. مکتب فرایند یا انتقال؛ که ارتباط را انتقال پیام‌ها می‌داند. این مکتب، به این می‌پردازد که فرستندگان و گیرندگان، چگونه رمزگذاری و رمزگشایی می‌کنند و انتقال‌دهندگان، مجراها و رسانه‌های ارتباطی را چگونه به‌کار می‌گیرند. مکتب فرایند، ارتباط را روندی می‌داند که شخص از راه آن بر رفتار یا ذهنیت دیگری اثر می‌گذارد. اگر اثر، از آنچه مورد نظر بوده متفاوت یا کمتر باشد، این مکتب، مایل است در چارچوب شکست حرف بزند و در روند کار، به مراحل، توجه کند؛ تا دریابد شکست در کجا رخ داده است. مکتب انتقال، پیام را انتقال‌دهنده فرآیند ارتباط می‌بیند. از این نظر، پیام چیزی است که فرستنده، همه مقاصد خود را در آن قرار می‌دهد (یعنی فرستنده پیام، اهمیت زیادی در اینکه پیام چیست، چه چیزی از آن باید برداشت شود و ... قائل است. پیام فرستنده می‌تواند آشکار یا پنهان، آگاهانه یا ناآگاهانه باشد). این مکتب مایل به علوم اجتماعی، به‌خصوص روان‌شناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی است و دل‌مشغولی‌اش عمل ارتباط است.[2]
2. مکتب نشانه‌شناسی یا مبادله معنا؛ مکتب نشانه‌شناسی، ارتباط را تولید و تبادل معنا می‌داند. از این نظر، پیام چیزی است که فرستنده، همه مقاصد خود را در آن قرار می‌دهد. مطالعه ارتباطی برای این مکتب، مطالعه متن و فرهنگ و روش اصلی آن، نشانه‌شناسی است. این مکتب، به مطالعه آثار ارتباط پرداخته و بر زبان‌شناسی و موضوعات هنری تکیه می‌کند.[3]
مدل لاسول از نوع "مکتب فرایند" است؛ که به‌عنوان یک الگوی خطی و یک تعبیر لفظی از الگوی اصلی شانون و ویور محسوب می‌شود. این مدل، ارتباطات را انتقال پیام می‌داند و موضوع "تأثیر" را بیش از معنا می‌پروراند. "تأثیر"، مستلزم تغییر قابل مشاهده و سنجش دربرگیرنده است؛ که عناصر قابل شناسایی فرایند، سبب آن شده باشند. تغییر در یکی از این عناصر، موجب تأثیر متفاوت خواهد شد.[4]
کاربرد مدل لاسول
مدل لاسول یک مدل کلامی اولیه است:
چه کسی؟
چه می‌گوید؟
در چه مجرایی؟
به چه کسی؟
با چه اثری؟
از این فرمول ساده به چندین روش استفاده شده است. اکثر این روش‌ها برای سازمان‌دهی و ساختاردهی به بحث‌های مربوط به ارتباطات بوده است. خود لاسول به هرسؤال، تحلیل ویژه‌ای را پیوست کرد.[5]
مطالعه علمی فراگرد ارتباطات، گرایش به تمرکز بر یکی از این پرسش‌ها یا دیگر پرسش‌های آن دارد . بنابراین محققانی که پرسش "چه کسی" را به‌عنوان ارتباط‌گر مورد تحقیق قرار می‌دهند، به عواملی می‌نگرند که آغازگر و هدایت‌کننده‌ی کنش ارتباطی است. این زیربخش از حوزه تحقیق را "تحلیل کنترل" می‌نامند، متخصصانی که کانون توجه خود را بر روی پرسش"چه می‌گوید" متمرکز می‌سازند، عنوان "تحلیل محتوا" را برمی‌گزینند، کسانی که اساسا به رادیو، مطبوعات، سینما و دیگر مجاری ارتباطی توجه دارند، "تحلیل رسانه" را در نظر دارند، هنگامی که توجه اصلی به اشخاصی باشد، که تحت تأثیر رسانه‌ها قرار می‌گیرند، ما از "تحلیل مخاطب" صحبت می‌کنیم و اگر پرسش‌ها مربوط به تأثیر بر مخاطبان باشد، مسئله مورد مطالعه، "تحلیل اثر" نامیده می‌شود.[6]
الگوی پنچ پرسشی لاسول، موجب شد، مطالعه تأثیرهای ارتباط جمعی مورد تأکید قرارگیرد. لازارسفلد، پژوهشگر هم‌دوره وی نیز در متبلور کردن ابعاد مطالعات ارتباطی و تأثیرات عمیق آن نقش بسیاری داشته است.[7]
فرمول لاسول ویژگی‌های معمول مدل‌های ازتباطی را نشان می‌دهد. او کم و بیش می‌پذیرد که ارتباط‌گر قصد تأثیرگذاری بر گیرنده را دارد. بنابراین، باید ارتباطات را عمدتا یک فرایند اقناعی تلقّی کرد.
فرض دیگر آن است که پیام‌ها همیشه دارای تأثیراتی هستند. مدل‌هایی نظیر این، یقینا در تمایل به غلوّ در تأثیر ارتباطات جمعی، مؤثر بوده‌اند. از سوی دیگر، هنگامی که ما می‌دانیم لاسول در آن زمان به ارتباطات سیاسی و تبلیغات علاقمند بوده، چندان عجیب به‌نظر نمی‌آید؛ زیرا این فرمول، برای تحلیل تبلیغات سیاسی بسیار مناسب است.[8]
انتقادات
بردداک تأکید می‌کند که این فرمول، به‌دلیل آن‌که پژوهشگر را به حوزه‌های مجرای پژوهش رهنمون می‌شود، ممکن است گمراه‌کننده باشد. در واقع، حوزه‌های پژوهش تا حدود بسیاری به هم مرتبط هستند. لاسول همچنین به‌خاطر حذف عنصر بازخورد، مورد انتقاد قرارگرفته است.[9]
مدل لاسول، به این خاطر که به‌ظاهر، حاکی از حضور یک ارتباط‌گر و پیامی هدفمند است، مورد انتقاد قرار گرفته است.
همچنین این مدل را بیش از حد ساده خوانده‌اند، اما همان‌طور که در هر مدل خوب، این ویژگی وجود دارد، مدل لاسول نیز توجّه خود را به جنبه‌های مهم ارتباط معطوف کرده است.[10]