بازارهای انحصاری Monopoly markets

كلمات كليدي : انحصار، بازار انحصاری، قدرت انحصاری،  بازار انحصار کامل، انحصار چند قطبی، انحصار دو جانبه، انحصار طبیعی

نویسنده : حسین کفشگر جلودار

 مفهوم بازار انحصاری

انحصار Monopoly  از کلمه یونانی گرفته شده و از و کلمه monos  به معنای "تک" و polein به معنای فروش می‌باشد. در اقتصاد، انحصار در حالتی است که برای یک کالا تنها تعداد محدودی فروشنده و یا خریدار  وجود داشته باشد و برای آن کالای تولیدشده جانشین نزدیکی وجود نداشته باشد یک چنین شرایطی در بازار را حالت انحصاری گویند. [1] البته اصطلاح انحصاری خیلی دقیق نیست زیرا قضاوت در مورد این که یک کالا جانشین کالای دیگر است یا خیر و آن جانشینی کامل دارد یا نه مشکل و گاهی اختیاری است. لذا در برخی متون پیشنهاد شده است به جاری استفاده از انحصار فروشنده از قدرت انحصاری استفاده شود. قدرت انحصاری عبارت از توانایی افزایش قیمت بودن از دست دادن فروش و در نتیجه ضرر کردن است هر چه قدر قدرت انحصاری یک بنگاه بیشتر باشد بعد از افزایش در قیمت میزان کمتری از فروش خود را از دست می دهد و در نتیجه زیان کمتری می کند[2]

سرچشمه انحصار[3]

 دو نظریه عمومی در خصوص شکل گیری انحصارات وجود دارد: نظریه اول خودکفایی (self sufficiency) است که سرچشمه انحصارها را حرکات بنگاههای یک صنعت بدون مداخله دولت می داند طرفداران این نظریه معتقدند بازارهای ناقص سرمایه، بازده نسبت به مقیاس و تبلیغات مانع ورود و رقابت بنگاههای جدید و بنابرای ایجاد شرایط انحصاری می گردند. نظریه دوم مبنای مداخله گرانه ( interventionism) داشته و طرفداران آن سرچشمه تمام انحصارات زیان آور را دخالت های دولت یا قانون گذار در فعالیت های اقتصادی می دانند.

منابع انحصار[4]

 به طور کلی اقتصاددانان چهار عامل را برای آنکه بنگاهی بتواند به صورت انحصاری عمل نماید تشخیص داده اند . این عوامل عبارت است از :

1. کنترل انحصاری منابع مهم تولیدی. ممکن است انحصار به این دلیل باشد که یک بنگاه کنترل کل عرضه یک عامل تولید اصلی را که برای تولید کالای معینی لازم است را در اختیار داشته باشد.
2. انحصار ناشی از ثبت اختراع و یا حق کشف؛ در برخی از کشورها به مخترعین و مکتشفین و یا استفاده کننده گان از این اختراعات این اجازه را می دهد که به صورت انحصاری کالای معینی را تولید و به بازار عرضه کنند.
3. انحصار ناشی از حق الامتیاز دولتی؛ از دیگر دلایل ایجاد انحصار حق انحصاری تولید و یا واردات و توزیع برخی کالاهاست که دولتها به برخی شرکت ها یا موسسات می دهند.
4. انحصار ناشی از صرفه جویی حاصل از مقیاس( انحصار طبیعی) در برخی صنایع وقتی هزینه حداقل و تولید مقرون به صرفه می شود که درمقیاس وسیع و تنها توسط یک بنگاه یا موسسه صورت می گیرد. در چنین صنایعی به لحاظ این که منحنی هزینه متوسط بلند مدت نزولی است لذا اگر بیش از یک موسسه وارد بازار شوند هزینه متوسط افزایش یافته و موسسه ای که وارد بازار گردیده امکان تولید و ادامه فعالیت نخواهد داشت. یک چنین انحصاری را انحصار طبیعی و یا ناشی از مقیاس می نامند. زیرا وقتی یک انحصار گر با سطح تولید معینی سودش حداکثر می گردد با ورود دیگر بنگاهها یا موسسات به صنعت امکان پذیر نخواهد بود.

انحصار مفید و مضر[5]

انحصارهای مفید شامل انحصار طبیعی، انحصار ناشی از لیسانس های  انحصاری، انحصار ناشی از بازده به مقیاس و انحصار ناشی از کارایی و نوآوری است اگر چه انحصار به خودی خوئ به دلیل زیان ثابت مضر است . در مقابل انحصارهای زیان آور شامل انحصارهای ناشی از تبانی، برخورداری از موقعیت مسلط حرکات استرانژیک، سوء استفاده از اطلاعات و سیاست های حمایتی است. ازنظرمالکیت  و کنترل نیز انحصار ها به دو نوع انحصار بخش خصوصی و انحصار بخش غیر خصوصی قابل تفکیک هستند. در حال حاضر مهمترین مساله انحصارها در کشورمان بنگاههایی هستند که در مجموعه غیر خصوصی قرار دارند و تعداد زیادی از آنها تحت مالکیت نهاده ها  و بنادها میباشند و دولت هیچ گونه کنترلی در مدیریت آنها ندارد.

انواع بازارهای انحصاری

1. بازار انحصار کامل در طرف عرضه(Monopoly) همان است که در اقتصاد به عنوان انحصار کامل شناخته می شود و حالتی است که در آن یک شرکت تسلط کامل و کافی بر روی کالا یا محصولی خاص دارد و می‌تواند مانعی برای ورود دیگر شرکتها در بازار ایجاد کند. در این حالت انحصارگرتنظیم کننده قیمت است و قدرت کامل بازار دارد. به همین دلیل انحصارگر معمولاً تعداد کمتری کالا تولید کرده و با قیمت بالاتری به فروش می‌رساند که در نتیجه آن منجر به ایجاد سود اقتصادی برای آن می‌شود.
2. انحصارکامل در طرف تقاضا (Monopsony)   حالتی از ساختار بازار است که در آن تنها یک خریدار و تعداد زیادی فروشنده وجود دارد. این حالت نیز مانند انحصار طرف عرضه دارای عدم کارایی است و رقابت کامل در این حالت وجود ندارد. به صورتی که تنها خریدار آن محصول در بازار (Monopsonist)، ممکن است که شرایط معامله را به عرضه کنندگان تحمیل کند. مانند شرایطی که انحصارگر طرف عرضه بر روی بازار کنترل دارد و شرایط معاملات را به بازار تحمیل می‌کند. همانطوری که ترمقدرت انحصارگر در حالت انحصار طرف عرضه وجود داشت، در این حالت نیز قدرت انحصار گر در طرف تقاضا وجود دارد. مثال این حالت در ایران بازار گندم است که در آنان تعداد زیادی تولیدکننده گندم وجود دارد، ولی تنها خریدار دولت است.
3. انحصار دو جانبه: حالتی است که یک فروشنده و یک خریدار منفرد برای کالا وجود داشته باشد. این موقعیت که طی آن یک انحصارگر در خرید منبعی را از یک انحصارگر استخدام میک ند به انحصار دو جانه معروف است مثال این نوع انحصار  این ساختار ازبازار منجر به قیمت یا مقدار تعادلی منفری نمی شود  بلکه دامنه ای از قیمت ها و مقدار در محمده آنها قرار می گیرند و نتیجه نهایی به قدرت چانه زنی ئ سیاسی دسته های مذاکره کننده دارد. [6]
4. 4. انحصار چندجانبه در طرف تقاضا (Oligopsony) حالتی از بازار است که تعداد خریداران در بازار کم است، در صورتی که تعداد فروشندگان می‌تواند بسیار زیاد باشد. این حالت، معمولاً در بازار عوامل تولید (به ویژه نیروی انسانی) اتفاق می‌افتد که تعداد کمی از شرکتها جهت به دست آوردن عوامل تولید با یکدیگر به رقابت می‌پردازند.
5. انحصار چندجانبه در طرف عرضه( انحصار چند قطبی یا چند جانبه) (Oligopoly) ؛ بازاری است که در آن چند بنگاه کالاهای همگن یا غیر همگن را به فروش می‌رساند. اگر کالا همگن باشد (مانند طلا) انحصار چند قطبی خالص و اگر کالاها غیر همگن باشد (مانند تلوزیون و ماشین) چند قطبی ناخالص نام دارد. اگر تعداد بنگاه‌ها خیلی شود این بازار، به رقابت کامل و اگر یکی باشد به انحصار کامل نزدیک می‌شود. مهم‌ترین ویژگی این بازار وابستگی متقابل بین بنگاه‌ها است. یعنی بنگاهاه از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند و بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند.[7] تولیدکننندگان در بازار چند قطبی می توانند تأثیر زیادی بر قیمت بازار بگذارند ولی نمی توانند مانند انحصارگر مستقلاً قیمت کالا را تعیین نمایند بلکه باید عکس العمل رقبا را نیز در نظر بگیرند.

تحلیل مسائل مربوط به بازار چند قطبی به سادگی تحلیل مسائل مربوط به بازارهای انحصاری نیست، زیرا که الگوی واکنش رقبا در این حالت می تواند اشکال بسیاری به خود بگیرد. برای مثال، حالتی از بازار چند قطبی می تواند وجود داشته باشد که در آن بنگاه های اقتصادی تصمیم به توافق با یکدیگر بگیرند، که در صنعت حالتی شبیه انحصار به وجود می اید. در این صورت مقدار تولید، فروش و قیمت کالا، به مشابه وضعیت انحصاری تعیین می گردد. در حالت دیگر هر واحد تولیدی قیمت و سطح تولید را بدون توجه به واکنش رقبا تعیین می کند. در این حالت، تصمیم اتخاذ شده، مانند تصمیم اخذ شده در مورد قیمت و سطح تولید در حالت رقابت کامل است. مدل های متعددی در این مورد مطرح شده است که از آن جمله می توان مدل های «کرنو»، «اشتاکلبرگ»، «سهم بازار» و مدل «منحنی تقاضای شکسته یا سوییزی» را نام برد.[8]

پی نوشت ها:

[1] . فرجی، یوسف، تئوری اقتصاد خرد، تهرانف شرکت چاپ و نشر بازرگانی، 1385، چاپ هفتم، ص 257

[2] . موریس، اس چارلز و فیلیپس، اون. آر، تحلیل اقتصادی نظریه و کاربردها، ترجمه حسن سبحانی، تهران انتشارات دانشگاه تهران، 1385، چاپ ششم، ص 86

[3] . گذر از انحصار به رقابت، تهران، نشریه علم اقتصاد ، سال 1386، شماره 105، ص 20

[4] . فرجی ، یوسف، همان، ص 258

[5] . گذر از انحصار به رقابت، همان، ص 20

[6] . موریس، اس چارلز و فیلیپس، اون. آر، همان، ص 251

[7] . محمدی، تیمور؛ اقتصاد خرد، تهران، مؤسسه آموزش عالی پارسه، 1387، چاپ پنجم، ص130

[8] . دولتشاهی طهماسب، محتشم، مبانی علم اقتصاد: اقصاد خرد، اقتصاد کلان ،تهران، انتشارات خجسته،1372 چاپ چهارم، ص 137