كلمات كليدي : انحصار، بازار انحصاری، قدرت انحصاری، شاخص لرنز، منحنی عرضه و تقاضای انحصارگر، تبعیض قیمت
نویسنده : حسین کفشگر جلودار
بازار انحصار کامل
کلمه انحصار Monopoly یونان و از دو کلمه monos به معنای "تک" و polein به معنای فروش تشکیل شده است. انحصار کامل نوعی از ساختار بازار است که در آن تنها یک فروشنده محصول وجود دارد و جانشین هایی که بتوانند تمام نیاز بازار را تامین کنند وجود ندارد.[1] هر چه کالای تولیدی انحصارگر جانشین کمتری داشته باشد گفته می شود قدرت انحصاری انحصارگر بیشتر است .اگر کالای تولیدی انحصارگر اصلا جانشین نداشته باشد دراین صورت قدرت انحصاری انحصارگر بینهایت است .
شاخص قدرت انحصاری[2]:
در اقتصاد برای محاسبه درجه انحصار از شاخص لرنز استفاده می شود که از رابطه زیر محاسبه میشود:
اگر تقاضا عمودی باشد کشش صفر است و قدرت انحصاری بی نهایت است. و اگر تقاضا افقی باشد کشش بی نهایت و قدرت انحصاری صفر است.
شرایط بازار انحصار کامل
- برای کالاهای همگن تنها یک فروشنده وجود داشته باشد.
- برای کالا یا خدمت عرضه شده در بازار جایگزین مناسبی وجود نداشته باشد.
- قدرت (کامل ) قیمت گذاری دارد. از آنجایی که انحصارگر تنها فروشنده در بازار است لذا به طور مستقیم رقیبی ندارد که آن کالا را تولید و بفروشد اما در عین حال رقابت غیر مستقیم در خصوص آنان مطرح است زیرا اولا تمامی کالاها در خصوص داشتن سهمی از بودجه مصرف کننده با هم رقابت می کنند در نتیجه انحصارگر جهت به دست آوردن سهمی از پولهای مصرفی مصرف کننده باید تلاش کند. ثانیا در حالی که هیچ جانشین خوبی بذای کالاهای انحصاری وجود ندارد اما برخی از کالا در صورت افزایش قیمت جانشین خوبی برای کالای انحصاری محسوب می شوند. [3]
- ورود افراد به بازار به یک یا چد دلیل زیر محدود گردد:
الف) تقاضا برای کالا و خدمت تولید شده در صنعت محدود بوده و بازار قدرت جذب کالاهای تولید شده، فقط توسط یک واحد تولیدی را دارد.
ب) واحد تولیدی موجود، قیمت فروش کالا را به گونه ای انتخاب نموده است که ورود برای سایر واحدهای تولیدی به بازار سود آور نمی باشد.
ج) واحد تولیدی موجود، عرضه و فروش مواد اولیه اساسی برای تولید کالا را کنترل می کند، یا از طریق دیگری روش تولید و تکنولوژی لازم برای تولید کالا را در انحصار خود در آورده است.
د) واحد تولیدی از طرف دولت اجازه تولید انحصاری کالا را داشته ویا به وسیله مقررات بازرگانی مانند حقوق گمرکی برای تولید انحصاری کالا، به وسیله دولت از واحد تولیدی حمایت می شود.[4]
منحنی تقاضای انحصارگر[5]
تفاوت کلیدی بین بنگاه رقابتی و انحصارگر در توانایی تعیین قیمت محصول است. یک بنگاه رقابتی سهمی اندک از بازار را در اختیار دارد بنابراین برای تصمیم گیری خود در مورد تولید مجبور است از قیمت بازار تبعیت کند. بر عکس چون انحصارگر تنها تولید کننده بازار است می تواند با تغییر عرضه، قیمت کالا را به دلخواه خود تغییر دهد. برهمین اساس منحنی تقاضای بنگاه برای بازار رقابتی خط افقی و برای بازار انحصاری به صورت شیب منفی است. [6]
در حالت رقابتی اگر موسسه ای اقدام به افزایش قیمت نماید کلیه مشتریان را از دست خواهد داد اما در حالت انحصاری موسسه به لحاظ آنکه تنها تولید کننده در بازار است لذا منحنی تقاضا همان تقاضای بازار و با شیب منفی است و انحصارگر روی بازار و قیمتی که مطالبه می کند کنترل قیمت قابل توجهی دارد.[7]
ب) منحنی عرضه انحصارگر[8]
از آنجایی که انحصارگر نظیر یک تولید کننده در شرایط رقابتی، گیرنده قیمت نیست لذا ارتباط منحصر به فردی بین مقدار عرضه شده و قیمت در شرایطی که منحنی تقاضا منتقل می شود وجود ندارد در نتیجه اگر چه ممکن است انحصارگر در یک دوره و با یک منحنی تقاضا مقدار Q1 را با قیمت P1 بفروشد اما در دوره دیگر وقتی منحنی تقاضا منتقل می گردد با همین قیمت Q1 قیمتP2 را می فروشد. لذا برای یک مقدار ثابتQ1 دو قیمت متفاوت وجود دارد لذا می توان گفت که برای انحصارگر منحنی عرضه ای وجود ندارد.
ج) تعادل بلند مدت انحصارگر
انحصارگر وقتی به تعادل می رسد که حداکثر سود را به دست آورد. به دست آوردن حداکثر سود توسط انحصارگر وقتی عملی می گردد که بتواند مقدار تولیدی را انتخاب نماید که به ازاء آنLMC =MR SMS= باشد. اثبات این موضوع شبیه تعادل واحد تولیدی در بازار رقابت کامل است. تا وقتی که فروش یک واحد اضافی مبلغی بیش از هزینه تولید آن واحد اضافی در برداشته باشد، فروش آن واحد سودآور می باشد و سود کل صعودی (یا زیان کل نزولی) خواهد بود.
مقایسه تعادل بلند مدت بازار رقابت کامل و انحصار کامل[9]:
- از نظر سود؛ در بازار رقابت کامل سود حتما صفر است ولی در بازار انحصار کامل سود ممکن است صفر باشد.
- از نظر قیمت؛ در بازار رقابت کامل قیمت برابر با Min LAC ولی در بازار انحصار کامل قیمت حتما از Min LAC بیشتر است و امکان ندارد P=MinLAC شود
- از نظرهزینه؛ تولید حتما در بازار رقابت کامل تولید در Min LAC صورت می گیرد، ولی در بازار انحصار کامل تولید ممکن است در . Min LAC صورت بگیرد یا تولید در Min LAC صورت نگیرد. معلوم نیست.
- از نظر اضافه رفاه؛ در بازار رقابت کامل اضافه رفاه مصرف کننده و جامعه از بازار انحصاری حتما بیشتر است.
- از نظر سود؛ انحصارگر در صورتی در Min LAC تولید می کند که MR از Min LAC بگذرد. انحصارگر اگر در Min LAC تولید کند Min LAC<P بوده و سود اقتصادی حتما دارد ولی در رقابت کامل سود صفر است.
تبعیض قیمت توسط انحصارگر[10]
تا به حال چنین فرض می شد که انحصارگر تمام تولیداش را با یک قیمت بفروشد اما واقعیت این است که موسسات انحصاری اغلب تولیدات خود را با قیمت های متفاوتی به خریداران عرضه می کنند. چنانچه انحصارگر بتواند یک کالا را به قیمت های مختلفی بفروشد به عنوان تبعیض قیمت( Price discrimination) شناخته شده است. پیگو اقتصاددان انگلیسی در کتاب اقتصاد رفاه خود با توجه به قدرت انحصارگر سه درجه از تبعیض قیمت را بیان نموده است
- تبعیض قیمت درجه اول(Perfect price discrimination) :
این نوع تبعیض قیمت که تبعیض قیمت کامل نیز نامیده می شود وقتی اتفاق می افتد که انحصارگران این توانایی را داشته باشند که برای هر واحد از تولیداتشان قیمتهای متفاوتی را از مصرف کننده مطالبه کنند.
- تبعیض نوع دوم(Second degree price discrimination):
در این نوع تبعیض، برای هر دسته یا چند واحد از کالا و خدمات یک قیمت را از مصرف کننده دریافت می نماید. به عبارت دیگر اگر در تبعیض درجه اول انحصارگر این توانایی را دارد که تمام مازاد مصرف کننده را به خود اختصاص دهد، در این حالت تنها بخشی از مازاد مصرف کننده را دریافت می کند.
- 3. تبعیض نوع سوم(Third degree price discrimination):
در این حالت انحصارگر به منظور حاکثر کردن سود بازار را به دو بخش یا بیشتر تفکیک کرده و در هر بخش از مصرف کننده گان قیمت متفاوتی را دریافت می کندو به عنوان مثال کارخانه تولید کننده تویوتا ممکن ایست اتومبیل های خود را در داخل به یک قیمت و در خارج از کشور به قیمت کتفوتی در اختیار مصرف کننده کان قرار دهد.
کنترل انحصار[11]
معمولا دولت ها انحصارگرهار را از دو طریق کنترل می نمایند:
- قیمت گذاری؛ یک روش این است که دولت سقفی را برای قیمت محصول تعیین می کند و تولید کننده نمی تواند، ویا، اجازه ندارد که کالا را بیشتر از این قیمت به فروش برساند و دولت نیز ابزار لازم را برای کنترل د ر اختیار دارد.
- مالیات یکی دیگر از روشهای کنترل بازارهای انحصاری وضع مالیات بر تولید کننده می باشد. مالیات به صورت های مختلف( مانند مالیات ثابت، مالیات بر واحد، مالیات بر سود، مالیات بر قیمت) وضع می شود.
منابع
[1] . فرانک، رابرت. اچ، اقتصاد خرد، ترجمه حمید آماده و ذکریا فرج زاده، ترهان، دانشگاه علامه تهران، 1390ف چاپ اول، ص 529
[2] . محمدی، تیمور، اقتصاد خرد، تهران، موسسه عالی پارسه، 1387، چاپ پنجم، ص 108
[3] . موریس، اس چارلز و فیلیپس، اون. آر، تحلیا اقتصادی نظریه و کاربردها، ترجمه حسن سبحانی، تهران انتشارات دانشگاه تهران، 1385، چاپ ششم، ص 85
[4] . دولتشاهی طهماسب، محتشم، مبانی علم اقتصاد: اقصاد خرد، اقتصاد کلان ،تهران، انتشارات خجسته، 1372، چاپ چهارم، ص128-133
[5] . فرجی، یوسف، تئوری اقتصاد خرد، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، 1385، چاپ هفتم، ص 259
[6] . منکیو، گریگوری، مبانی علم اقتصاد، حمیدرضا ارباب، تهران، نشر نی، 13988، چاپ دوم، ص 343
[7] . فرانک، رابرت. اچ، اقتصاد خرد، ترجمه حمید آماده و ذکریا فرج زاده، ترهان، دانشگاه علامه تهران، 1390ف چاپ اول، ص 529-530
[8] . فرجی، یوسف، همان، ص 272
[9] . محمدی، تیمور، همان، ص 114-115
[10] . فرجی، یوسف، همان، 282- 286
[11] . محمدی، تیمور، همان، ص 115