جامعه شبانی Pastoralism

كلمات كليدي : شباني، كوچ رو، تحرك شبانان، روابط جوامع متعدد شباني

نویسنده : سمانه خالدی

شبانی همان گله‌داری است، یعنی پرورش، مراقبت و استفاده از گله‌های حیوانی که علف‌خوار هستند؛ مانند گوسفند، بز، شتر، گاو، اسب و .... این حیوانات از هزاره دوم میلادی به صورت گله‌های اهلی شده در اروپا به چشم می‌خورده‌اند: «بیشتر شبانان کوچ‌رو هستند و گله‌هایشان را با یک برنامه فصلی و در چهارچوب یک مسیر از پیش تعیین‌شده از مرتعی به مرتعی دیگر کوچ می‌دهند. درجه تحرک شبانان از گروهی به گروه دیگر و از سالی به سال دیگر در چهارچوب یک گروه متفاوت است و به عوامل محیطی همچون بارش باران، رستنی‌های روی زمین و دسترسی‌پذیری حفره‌های آب بستگی دارد. فشارهای اقتصادی و سیاسی نیز بر الگوی تحرک مردم کوچ‌رو تأثیر می‌گذارند.»[1]

شبانان برای دسترسی به مراتع، اغلب مسافت زیادی می‌پیمایند و با گروه‌های دیگر نیز به‌طور منظم برخورد می‌نمایند. افراد در جوامع ‌شبانی، با توجه به عادات چادرنشینی، معمولاً ثروت مادی زیادی نمی‌اندوزند، هرچند که شیوه زندگی آن‌ها از نظر مادی پیچیده‌تر از شیوه زندگی شکارگران و گردآورندگان خوراک است. «از آنجا که اهلی کردن حیوانات امکان تهیه منظم مواد غذایی را فراهم می‌سازد، این جوامع از اجتماعات شکارگر معمولاً بسیار بزرگ‌ترند. تعداد اعضاء برخی از جوامع شبانی به حدود 000/250 نفر یا بیشتر می‌رسد»[2]

در جوامع سنتی به دلیل ممنوعیت فروش دام‌ها، براساس معیار‌های زیباشناختی و شأن اجتماعی، دام‌ها را ارزیابی می‌کنند و آن‌ها را از راه‌هایی چون قرض دادن، هدیه والدین به فرزندان یا همسایگان، شیربها و در برخی مواقع حتی دزدی به گردش درمی‌آورند. این در حالی است که در جوامع مدرن این امر بر اساس معیارهای اقتصادی و تجاری صورت می‌گیرد. «دام‌ها در جوامع ‌شبانی جهان سوم بخشی از نیازهای تولیدکنندگان را به‌صورت برداشت مواد زنده همچون شیر، مو، پشم، یا به‌صورت کشتار دام‌ها به خصوص دام‌های پیر و صدمه‌دیده برای استفاده از گوشت، پوست و شاخ آن‌ها را تأمین می‌کنند»[3]

الگوی استقرار و تحرک شبانان

فشارهای اقتصادی و سیاسی بر الگوی تحرک مردم کوچ‌رو تأثیر می‌گذارند. شبانان برای دسترسی به مراتع و بازاری که بتوان دام‌ها و محصولات دامی را با پوشاک، ابزار، اسلحه و خوراک مبادله کرد، باید تقاضای گروه‌های دیگر و حتی دولت‌ها را نیز درنظر گیرند. «در جوامع غیر صنعتی، شبانی، یک‌جانشین یا دام‌پروری بدون نیاز به تحرک، مانند دامداری ثابت به نسبت کمیاب است. در این جوامع شبانی کوچ‌رو رواج بیشتری دارد؛ که عبارت است از نوعی تمهید تطبیقی کوچ دادن گله به‌عنوان وسیله معیشت، از یک مرتع به مرتع دیگر، برحسب اقتضای فصل و شرایط دیگر. تحرک، چاره‌ای است برای سازگاری با منابع بسیار پراکنده که به یک قوم اجازه می‌دهد تا در محیطی که نمی‌توانند یک اجتماع ثابت را تأمین کنند، وسایل امرار معاش را تأمین نمایند. هرچند که دلیل اصلی کوچ شبانان، تصمین علوفه کافی در طول سال است، اما تنها دلیل آن نیست. ویلیام آیرنز (1975 /William Irons)، یادآور شده است که شبانان ترکمن شمال ایران اگر تنها به‌دلیل جستجوی مرتع کوچ می‌کردند، نیازی به این همه تحرک نداشتند، آن‌ها همچنین به این خاطر کوچ می‌کنند که می‌خواهند استقلال سیاسی و فرهنگی‌شان را حفظ کنند»[4]

حتی در مرزهای دولتی، تحرک به شبانان کوچ‌رو اجازه‌ می‌دهد تا بیشتر از شبانان استقراریافته، خودمختاری سیاسی داشته باشند.

روابط جامعه‌های متعدد شبانی

جوامع شبانی به‌دلیل نیاز، با گروه‌های دیگر در ارتباط هستند. آن‌ها غالباً به داد و ستد با یکدیگر همت می‌کنند؛ در برخی مواقع نیز به جنگ باهم می‌پردازند. بسیاری از فرهنگ‌های شبانی صلح‌جو بوده، تنها خواهان نگه‌داری از حیوانات خود و برپایی شعائر اجتماعی خودشان هستند. برخی دیگر فوق‌العاده جنگجو بوده و به غارت و تصرف جوامع دیگر شبانی می‌پردازند. «شبانان کوچ‌روی توسعه‌طلب، امپراتوری‌های بزرگی چون مغول‌ها را به‌وجود آورده‌اند. برخی از آنان نیز جنگ‌جویانی قدرتمند بوده‌اند که حتی کشاورزان را به بردگی خود درآورده‌اند»[5] گله آن‌قدر برای شبانان اهمیت دارد که از آن در برپایی شعائرشان با آیین‌های خاصی استفاده می‌کنند. مثلاً در مراسم تولد نوزاد، ازدواج یا مرگ از حضور برخی گله‌هایشان که با نام‌های خاصی خوانده می‌شوند و محبوب‌ترند، استفاده می‌شود.