كلمات كليدي : ساخت اجتماعي، كليت ساخت، پايگاه، شبكه روابط، بنياد
ساخت، بنیاد یا ساختار اجتماعی؛ کلیت پیچیده، بهم بافته، اساسی و هستی اصلی امور و پدیده‌های اجتماعی است که همواره در حال تحول، تغییر و تطور است. این تحول و تغییر در جهت تنظیم و بازسازی خود است تا پویایی و انعطاف‌پذیری خود را هم در عناصر و هم در کلیت مجموعه‌ای خود باز یابد. بنابراین ساخت اجتماعی را این‌گونه تعریف کرده‌اند: مجموعه یا کلی است اجتماعی، متشکل از اجزایی سازمان یافته، کم و بیش وابسته به یکدیگر و دارای پیوندی بادوام با یکدیگر.
ویژگی‌های ساخت اجتماعی
1- کلیت و تمامیت که قابل تجزیه به عناصر و اجزاء خود نیست؛
2- تغییر و تبدیل؛
3- داشتن نظام داخلی که خودش را تنظیم می‌کند.
چون ساخت کلی پویا و در حال دگرگونی است؛ از این رو باید آن را همواره با توجه به شرایط خاص زمانی و مکانی، مورد مشاهده و بررسی قرار داد. زیرا به مقتضای زمان و مکان و تاریخ در حرکت و پویایی است.
در کاربرد جامعه‌شناسی جاری، مفهوم ساخت هم به گروه‌های کوچک و هم به مؤسسات و اجتماعات و جوامع وسیع‌تر اطلاق می‌شود. اسپنر و جامعه‌شناسان نزدیکتر به زمان کنونی، مفهوم ساخت را به ترتیبِ کم و بیش مشخصی از نهادهای تخصصی و متقابلاً وابسته به یکدیگر که ممکن است بیش از یک‌گونه باشند، اطلاق می‌کنند.
در مقابل جامعه‌شناسان تحلیلی یا صوری، ساخت اجتماعی را تشکیل شده از عناصر زیر می‌دانند:
الف) ترتیبی از مراتب یا پایگاه‌ها که به شکل‌های گوناگونی خلق و برقرار شده‌اند.
ب) شبکه‌ای از روابط میان اشخاص یا کنشگران.
به طور کلی تا زمانی که امور و پدیده‌های اجتماعی پاسخگوی نیازهای جامعه است، دوام و قوام ساختمان‌های اجتماعی امری عادی است اما هنگامی که اموری نتواند این نیازها را مرتفع نماید و از کارآمدی و اثربخشی باز ایستد بنیاد یا ساخت دچار فروپاشی می‌گردد.
امور و پدیده‌هایی که دارای ساخت یا ساختار هستند عبارتند از نهادها، سازمان‌ها، اعتقادات، جریانات، سلوک و رفتارهای منظم، روابط اجتماعی که برخی دارای ساخت مقاوم و برخی کم مقاومت هستند.
نظام‌ها، طبقات و گروه‌های اجتماعی و سازمان‌های رسمی و غیر رسمی، حتی آداب و رسوم و نظایر آن هم، دارای ساخت یا بنیاد هستند و هم از بنیادها یا ساخت‌های اجتماعی نشأت می‌گیرند. قواعد، مقررات، ارزش‌ها، شیوه‌های زندگی اقتصادی و فرهنگی، متأثر از ساختارهای اجتماعی هستند و با درجات مختلف در لایه‌های بنیادها یا ساخت‌ها تأثیر دارند.
ساخت در سطوح مختلف، معانی متمایزی می‌یابد که عبارتند از:
- در سطح شکل شناسی اجتماعی نظیر اشکال مختلف نهادها و گروه‌ها.
- در سطح سازمان اجتماعی به معنای دقیق کلمه، مدل‌های رفتاری، شبکه مناسبات اجتماعی نسبتاً ثابت و آثار فرهنگی پدید آمده.
- در سطح روان‌شناسی اجتماعی، رفتارها، کردارها و انگیزه‌ها.
- در سطح جامعه‌شناسی نظامی مستقل از حیات اجتماعی که هم‌چون موجودی جاندار تداوم زمانی دارد و واکنشی متناسب با مقتضیات بیرونی نشان می‌دهد.