كلمات كليدي : تاريخ، پيامبر(ص)، روزه
نویسنده : سيد علي اكبر حسيني
روزه
کف نفس در مقابل گناهان و امساک از خوردن و آشامیدن فریضه‌ای است که در فرهنگ دین از آن تحت عنوان صوم و روزه یاد شده است.[1] روزه از بزرگترین عباداتی است که در دین اسلام عموماً و در سیره و بیان رسول خدا(ص) خصوصاً بدان پرداخته شده رهنمودهایی جهت انجام هر چه بهتر آن ایراد گردیده است. رسول خدا(ص) روزه را سپرى در برابر آتش (عذاب الهى) عنوان کرده[2] سکوت روزه دار را تسبیح، خوابش را عبادت و دعایش را مستجاب دانستند و برای عمل او پاداشی مضاعف قائل شدند،[3] ایشان روزه را تنها عملی معرفی کردند که خداوند خود پاداش آن را تقبل کرده است.[4]
در احادیث و روایات رسول خدا(ص) آثار و فوائد بسیاری برای روزه برشمرده شده که در این بخش به مواردی از آن اشاره شده است:
1- سلامتی بدن
از جمله اموری که در بیانات پیامبر خاتم(ص) از آن بعنوان یکی از فوائد روزه نام برده شده، سلامتی جسمانی است. رسول خدا(ص)روزه‌داری را مایه سلامت بدن عنوان کردند[5] و درباره آن احادیثی را بیان فرمودند. ایشان در روایتی ضمن اشاره به وجود روزه در گذشته فرمودند: «خداوند به یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل وحی کرد که به قوم خودت بگو که هیچ بنده‌ای به خاطر من روزه نمی‌گیرد، مگر آنکه تنش را سالم می‌سازم و پاداش اور را بزرگ می‌دارم.»[6]
2- اعطای حکمت
اجتناب از پرخوری و شکمبارگی از لوازم اصلی و اساسی بدست آوردن حکمت به شمار می‌رود و از آن جا که گرسنگی و تشنگی از لوازم اصلی روزه به شمار می‌رود، می‌تواند در ایجاد و تقویت حکمت کمکی اساسی باشد. از این‌رو رسول خدا(ص) به مسلمانان توصیه می‌فرمودند که: «هر گاه اهل گرسنگى و اندیشه را دیدید، به آنان نزدیک شوید؛ چرا که حکمت، با آنها جریان دارد.»[7]
3- اجابت دعا
فائده دیگری که در احادیث و روایات رسول خدا(ص) بدان اشاره شده، اجابت دعای روزه‌دار است. پیامبر خدا(ص) دعای روزه‌دار را از جمله دعاهایی برشمردند که از سوی خداوند رد نمی‌شود.[8] حضرت(ص) فرمودند: «برای هر روزه‌داری دعایی مستجاب است.»[9]
4- آسودگى در روز حساب
روزه در احادیث نبوی از عوامل آسودگی و آرامش خاطر مؤمنان در روز قیامت بیان شده است. رسول خدا(ص) در روایتی خطاب به یارانش فرمودند: «چون روز قیامت شود، روزه‌داران از گورهاى خود بیرون مى‌آیند. آنان، با بوى روزه‌دارى‌شان شناخته مى‌شوند. دهان‌هایشان خوش‌بوتر از بوى مُشک است، [فرشتگان] همراه با سفره‌ها و تُنگ‌هاى مُهر خورده با مُشک، با آنان دیدار مى‌کنند و به آنها گفته مى‌شود: "بخورید، که گرسنگى کشیدید، و بنوشید، که تشنگی متحمل شدید؛ مردم را وا گذارید و به آسایش بپردازید؛ زیرا آن گاه که آنان آسوده بودند، شما رنج کشیدید، پس مى‌خورند و مى‌آشامند و مى‌آسایند، در حالى که مردم، در رنج و تشنگى‌اند.»[10] ایشان هم چنین فرمودند: «هر کس برای رضای خدا یک روز روزه بدارد به اندازه بیست سال از توقفش در روز قیامت کاسته می‌شود.»[11]
5- شفاعت در آخرت
در روایات رسول خدا(ص) روزه از شفاعت کنندگان در روز محشر برشمرده شده است؛ شافعی که شفاعتش درباره صاحبش رد نمی‌شود.[12]
6- نجات از آتش جهنم
پیامبر خدا(ص) فرمودند: «هر کس یک روز را در راه خدا روزه بدارد، خداوند، میان او و آتش، فاصله‌اى به اندازه فاصله آسمان تا زمین، قرار مى‌دهد.[13] ایشان پاداش یک روز روزه مستحبی را بهشت دانستند.»[14]
از امام باقر(ع) روایت شده که: «پیامبر خدا(ص)، به اسامة بن زید سفارش کرد و فرمود:" اى اسامه! در راه بهشت باش و مبادا تو را از آن، جدا سازند." اسامه گفت: اى پیامبر خدا(ص)! آسان‌ترین چیزى که با آن، این راه پیموده مى‌شود، چیست؟ فرمود: "تشنگى در گرماى سوزان و در هم شکستن نفْس‌ها از لذّت دنیا. اى اسامه! روزه بگیر؛ چرا که سپرِ باز دارنده از آتش است و اگر بتوانى که در حالت گرسنگىِ شکم باشى و مرگت فرا رسد، چنین کن."»[15]
روزه حقیقی
رسول خدا(ص) پرهیز از محرمات الهی را از لوازم روزه‌داری برشمرده‌اند. ایشان بر این مطلب همواره تأکید داشتند که مسلمانان تنها به پرهیز از مفطرات روزه بسنده نکنند، بلکه به روح و حقیقت روزه که همان پرهیز از محرمات الهی است نیز توجه نمایند تا علاوه بر حصول شرط درستی روزه، شرط قبولی آن نیز فراهم آید. می‌فرمودند: «روزه تنها پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه پرهیز از بیهوده‌گویی و دشنام دادن نیز هست.»[16] و در روایتی دیگر فرمود: «هر کس سخن حرام و نابخردی، و عمل به آن را رها نسازد خداوند نیازی ندارد که او از خوردنی و نوشیدنی‌اش دست بکشد.»[17]
روایت شده که «رسول خدا(ص) به زنى روزه‌دار برخورد که کنیز خود را دشنام مى‌داد. پس غذایى طلب کرد و به او فرمود:" بخور"، زن گفت: یا رسول الله(ص) من روزه‌ام فرمود: "چگونه روزه‌اى، در حالى که کنیزت را دشنام دادى؟! روزه، تنها نخوردن غذا و نوشیدنى نیست، همانا خداوند، روزه را حجابى در برابر کار و سخن زشت قرار داده حال آن که روزه‌دار با گفتن سخنان زشت و انجام امور حرام، روزه خود را افطار مى‌کند. چه اندک‌اند روزه‌داران و چه بسیارند گرسنگان.»[18]
در روایتی دیگر نیز آمده: «دو زن، روزه بودند و درباره مردم، غیبت مى‌کردند. پیامبر خدا(ص)، ظرفى طلبید و به آن دو فرمود: "قِى کنید" آن دو، چرک و خون و گوشت تازه، قِى کردند. سپس فرمود: "این دو زن، با حلال، روزه گرفتند؛ امّا با حرام، افطار کردند."»[19]
روزه ماه رمضان
پیامبر(ص) همچنین درباره ماه رمضان و میزان اجر و پاداش روزه در این ماه احادیث بسیاری بیان نمودند. از جمله این که فرمودند: «هر کس یک روز را از [ماه] رمضان را به خاطر خدا روزه بگیرد، پاداش روزه‌اش به اندازه‌ای است که اگر همه مردم دنیا از آغاز تا فرجام دنیا، گِرد آیند، وى مى‌تواند آنان را سیر و سیراب نماید، بدون آن که از بهشتیان، اندکى درخواست کند.»[20]
پیامبر خدا(ص) در روایتی دیگر خطاب به اصحاب فرمودند: «ماه رمضان، هم چون ماه‌هاى دیگر نیست، به خاطر پاداش‌ها که در آن، دو برابر مى‌شوند. آن، ماه روزه‌دارى و عبادت است، ماه توبه و استغفار، و ماه تلاوت قرآن. آن، ماهى است که در آن، درهاى بهشت، گشوده و درهاى آتش، بسته‌اند و ماهى است که اجَل‌ها در آن نوشته مى‌شوند و روزى‌ها پخش مى‌گردند.
و در آن، شبى است که هر فرمان حکمت‌آمیزى، در آن مقدّر (جدا) مى‌گردد و میهمانان خانه خدا، در این ماه نوشته مى‌شوند. در این ماه، فرشتگان و روح الأمین به اذن پروردگارشان، بر مردان و زنان روزه‌دار، درباره هر کارى فرود مى‌آیند. آن شب تا دمیدن صبح، سلامت است.
هر کس در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا سال آینده آمرزیده نمى‌شود. پس هم‌اکنون که درِ توبه گشوده است و دعا مستجاب است، به کارهاى نیک بشتابید، پیش از آن که "کسى بگوید: دریغا بر آن کوتاهى‌اى که در حضور خدا کردم و من از مسخره‌کنندگان بودم!"».[21]
خطبه پیامبر(ص) هنگام فرا رسیدن ماه رمضان
از امیرالمؤمنین على(ع) روایت شده که: «روزى، پیامبر خدا(ص) براى ما خطبه خواند و فرمود: "اى مردم! همانا ماه خدا، همراه با برکت و رحمت و آمرزش، به شما روى آورده است؛ ماهى که نزد خدا برترینِ ماه‌هاست و روزهایش برترینِ روزها، شب‌هایش برترینِ شب‌ها و ساعاتش برترینِ ساعات است."»
ماه رمضان ماهى است که در آن به میهمانى خدا دعوت شده‌اید و از شایستگانِ کرامت خداوند، قرار داده شده‌اید. نَفَس‌هایتان در آن، تسبیح، خوابتان در آن، عبادت، عملتان در آن، پذیرفته و دعایتان در آن، مورد اجابت است.
پس با نیّت‌هاى راست و دل‌هاى پاک، از پروردگارتان بخواهید تا براى روزه‌دارىِ آن و تلاوت کتاب خویش، توفیقتان دهد؛ چرا که بدبخت، کسى است که در این ماه بزرگ، از آمرزش خداوند، محروم بماند.
با گرسنگى و تشنگى خود در این ماه، گرسنگى و تشنگىِ روز قیامت را یاد کنید. به نیازمندان و بینوایانتان صدقه بدهید، به بزرگان خود احترام بگذارید، بر کوچک‌هایتان ترحّم نمایید و به بستگانتان نیکى کنید. زبانتان را نگه بدارید و چشم‌هایتان را از آن چه نگاه به آن حلال نیست، بپوشانید و گوش‌هایتان را از آن چه شنیدنش حلال نیست، فرو بندید. به یتیمان مردم، محبّت کنید تا بر یتیمان شما محبّت ورزند. از گناهانتان به پیشگاه خداوند، توبه کنید و در هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید؛ چرا که آنها (هنگامه نمازها)، برترین ساعت‌هایند و خداوند [در آن ساعت‌ها] با نظر رحمت به بندگانش مى‌نگرد و چون با او مناجات کنند، پاسخشان مى‌دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان مى‌گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان مى‌کند.
اى مردم! جان‌هاى شما در گِرو کارهاى شماست. پس با آمرزش‌خواهى خود، آنها را آزاد سازید. و پشت‌هاى شما از بارِ گناهانتان سنگین است. پس با طول دادن سجده‌هاى خود، آنها را سبُک کنید و بدانید که خداوند که یادش والاست به عزّت خود، سوگند خورده است که نمازگزاران و سجده‌کنندگان را عذاب نمى‌کند و در روزى که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان [براى حساب] مى‌ایستند، آنان را با آتش، هراسان نمى‌سازد.
اى مردم! هر که از شما در این ماه، روزه‌دارى را افطارى دهد، پاداش او براى آن، نزد خدا، [پاداشِ] آزاد کردن یک برده و آمرزش گناهان گذشته اوست.
گفتند: اى پیامبر خدا(ص) همه ما توانایىِ این کار را نداریم! پیامبر(ص) فرمود: خود را از آتش، نگه دارید، هر چند با یک دانه خرما؛ خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک جرعه آب.
اى مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه، نیکو سازد، براى او وسیله عبور از صراط خواهد بود، در آن روز که گام‌ها بر صراط مى‌لغزند و هر کس در این ماه بر بردگان خود آسان بگیرد، خداوند، حساب او را سبُک خواهد گرفت و هر کس در این ماه، شرّ خود را [از دیگران] باز دارد، خداوند در روز دیدارش، خشم خویش را از او باز خواهد داشت و هر که در این ماه، یتیمى را گرامى بدارد، در روز دیدار، خداوند، گرامى‌اش خواهد داشت و هر که در آن به خویشاوند خود نیکى کند، در روز دیدار، خداوند با رحمتش به او نیکى خواهد کرد و هر کس در آن از خویشان خود ببُرد، خداوند در روز دیدار، رحمتش را از او قطع خواهد نمود و هر کس در آن، نماز مستحب بخواند، براى او دورى از آتش، نوشته مى‌شود و هر کس واجبى را در آن ادا کند، پاداش کسى را دارد که هفتاد واجب را در ماه‌هاى دیگر، ادا کرده است و هر کس در آن بر من بسیار صلوات بفرستد، خداوند در روزى که وزنه اعمال، سبُک مى‌شود، وزنه اعمال او را مى‌افزاید و هر کس در آن، آیه‌اى از قرآن تلاوت کند، پاداش کسى را دارد که در ماه‌هاى دیگر، ختم قرآن کرده است. اى مردم! در این ماه، درهاى بهشت، بازند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نبندد، و درهاى دوزخ، بسته‌اند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نگشاید، و شیطان‌ها در بندند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما مسلّط نسازد.
من برخاستم و گفتم: اى پیامبر خدا(ص)! برترینِ کارها در این ماه چیست؟ فرمود:" اى ابو الحسن! برترینِ کارها در این ماه، پرهیز از حرام‌هاى الهى است" ...»[22]
جایگاه روزه در سیره نبوی(ص)
روزه در سیره نبوی(ص) محبوب‌ترین اعمال به شمار آمده "نور چشم رسول خدا(ص)" عنوان گردیده است.[23] هر گاه چیزى حضرت(ص) را اندوهگین مى‌ساخت با روزه گرفتن و نماز خواندن بر دفع آن یارى مى‌جست.[24] روایت شده رسول خدا(ص) دو برابر روزه واجب، روزه مستحب می‌گرفت.[25] ایشان نه روز اول ذی الحجه[26] و سه روز از هر ماه را روزه می‌گرفت[27] و کمتر جمعه‌ای بود که روزه نباشد.[28] حضرت(ص) روزهای دوشنبه و پنجشنبه را نیز روزه می‌گرفتند، می‌فرمودند: «اعمال بندگان در روزهای دوشنبه و پنجشنبه (به پیشگاه الهی) عرضه می‌شود دوست دارم عمل من در حالی که روزه‌دار هستم عرضه شود.»[29]
علاقه رسول خدا(ص) به روزه‌داری به حدی بود که گاه آن قدر روزه می‌گرفت که از شدت تشنگی کامش به هم می‌چسبید، وقتی گفته می‌شد: چرا چنین می‌کنی (خود را به سختی می‌افکنی) در حالی که خداوند گناهان گذشته و آینده تو را آمرزیده است می‌فرمود: «آیا نمی‌پسندی که عبد شاکر خداوند باشم.»[30] روایت شده ایشان در آغاز بعثت آن قدر پى در پى روزه مى‌گرفت که مى‌گفتند دیگر افطار نمى‌کند. سپس آن قدر افطار مى‌کرد که مى‌گفتند دیگر روزه نمى‌گیرد. آن‌گاه از این روش دست برداشت و یک روز در میان روزه مى‌گرفت. سپس آن را ترک کرد و سه روز ایام البیض (سیزده و چهارده و پانزدهم هر ماه) را روزه مى‌گرفت، و سرانجام از آن هم صرف نظر کرد و سه روز را در دهه‌هاى ماه پخش کرد: پنجشنبه دهه اول، و چهارشنبه دهه دوم، و پنجشنبه دهه سوم، و تا زنده بود این روش را ادامه داد. [31]
در ماه شعبان بیش از هر ماه دیگری روزه می‌گرفت به طوری که از «عائشه» نقل شده است: «ندیدم رسول خدا(ص) در هیچ ماهی بیش از ماه شعبان روزه بدارد، بیشتر ماه شعبان، بلکه تمام آن را روزه بود.»[32]
از امام باقر(ع) روایت شده که می‌فرمود: «رسول خدا(ص) ماه شعبان و ماه رمضان را روزه مى‌گرفت و آن دو را به هم وصل مى‌کرد، ولى دیگران را از این کار نهى مى‌نمود، مى‌فرمود: این دو ماه، ماه خداست و روزه آن کفاره گناهان قبل و بعد آنها خواهد بود.»[33]