حقوق بين الملل خصوصي، حقوق بيگانگان، تعارض قوانين، اقامتگاه
نویسنده : شعبانعلی جباری
به رشته‌ای از علم حقوق اطلاق می‌شود که از روابط افراد در زندگی بین‌المللی بحث می‌کند؛ برخلاف حقوق بین‌الملل عمومی که از روابط دولت‌ها با یکدیگر یا با مؤسسات بین‌المللی بحث می‌کند.
مشخصات حقوق بین‌الملل خصوصی
1) بین‌المللی: به این معنی که روابط افراد باید میان دو یا چند کشور مطرح شود تا اینکه عنوان بین‌المللی پیدا کند و الّا روابط افراد در یک کشور، حقوق داخلی بوده و ربطی به حقوق بین‌الملل خصوصی ندارد.
2) خصوصی: از روابط خصوصی افراد بحث می‌کند، مثلاً تجارت فرد ایرانی با فرانسوی یا ازدواج ایرانی و انگلیسی.
مباحث حقوق بین‌الملل خصوصی
در این رشته از سه موضوع بحث می‌شود:
1) تقسیم جغرافیائی اشخاص؛ مثل تابیعت و اقامتگاه.
2) وضع حقوقی بیگانگان.
3) تعارض قوانین و دادگاهها.
1) تقسیم جغرافیائی اشخاص
الف) تابعیت
عبارت از نوعی رابطۀ سیاسی و معنوی است که شخصی را به دولت معینی مرتبط می‌سازد. این ارتباط از نوع سیاسی آن است چرا که ناشی از قدرت و حاکمیت دولت است و نیز از نوع معنوی آن است چرا که به مکان ربطی ندارد ایرانی در هر جا که سکونت کند، باز ایرانی است. و همیشه این رابطه بین فرد و دولت حفظ می‌شود مگر اینکه سلب شود.
اصول تابعیت
1) هر فردی بایستی تابعیت داشته باشد.
2) هیچ فردی بیش از یک تابعیت نباید داشته باشد.
3) تابعیت امری همیشگی و زوال ناپذیر نیست.
هر فردی که متواری می‌شود، باید تابعیت داشته باشد. اعطای تابعیت یا تابع سیستم خون می‌باشد که تابعیت از طریق نسب به طفل تحمیل می‌شود یا تابع سیستم خاک می‌باشد به این ترتیب که هر جا که فرد متولد شود، تابعیت همان‌جا به او اعطا می‌شود.
در حقوق ما با توجه به مادۀ 976 قانون مدنی می‌توان گفت که هر دو سیستم اعمال می‌شود اگر چه که بیشتر سیستم خون ملاک است. همچنین تابعیت می‌تواند اکتسابی یعنی از طریق ازدواج و یا پذیرش به تابعیت ایران باشد.
ب) اقامتگاه
رابطه‌ای است حقوقی دارای بعضی از خصائص سیاسی، که بین اشخاص، و حوزۀ معینی از قلمرو دولتی برقرار می‌شود.
اصول اقامتگاه
1) هر شخص باید اقامتگاه معینی داشته باشد.
2) هیچ شخصی نباید بیش از یک اقامتگاه داشته باشد (م 1003 ق)
3) اقامتگاه همیشگی نیست و قابل تغییر است.
فوائد بحث اقامتگاه
1) در احوال شخصیه؛ در بسیاری از کشورها مثل انگلستان، قانون اقامتگاه بر احوال شخصیه طرفین، حاکم است؛ لذا تعیین اقامتگاه مهم است.
2) در صلاحیت دادگاه؛ چون طبق رویه متداول، دادگاه محل اقامت، صلاحیت رسیدگی به اختلاف افراد را دارد.
2) وضع حقوقی بیگانگان
در این مبحث از حقوق و وظائفی که شخص در خارج از کشور متبوعۀ خود دارد، بحث می‌شود. در حقیقت بحث از تمتع و بهره داشتن از حقوقی است که شخص می‌تواند، در خارج از کشور متبوعه خود داشته باشد.
اصول حقوق بیگانگان
1) مقتضای حقوق بین‌الملل عمومی؛ اینکه دولت‌ها حداقل حقوق را برای بیگانگان به رسمیت بشناسند.
2) رفتار متقابل؛ دولت‌ها نوعاً اعطای حقوق برای بیگانگان را مشروط به رفتار متقابل می‌دانند.
3) تعارض قوانین و دادگاهها
تشخیص صلاحیت در روابط بین‌المللی است که از سه جهت مورد بحث قرار می‌گیرد:
الف) قانون
ب) مقامات رسمی
ج) دادگاه
به عنوان مثال اگر فردی فرانسوی بخواهد با فردی ایرانی ازدواج کند، این ازدواج تابع چه قانونی خواهد بود؟ قانون ایران یا فرانسه؟ یا اینکه اگر بیگانه‌ای بخواهد، وصیت‌نامه‌ای را تنظیم کند، کدام مقام رسمی صالح است و همچنین اگر فرد بیگانه بخواهد دعوائی را با ایرانی یا با بیگانۀ دیگری مطرح کند کدام دادگاه صالح خواهد بود؟