كلمات كليدي : اسم تجارتي، تاجر
نویسنده : محمد حسين احمدي
اسم تجارتی در لغت ترکیب اضافی مرکب از دو واژه‌ی «اسم» مصدر ثلاثی مجرد از ریشه‌ی «وَسَمَ» به معنای علامت، نشانه، نام[1]و «تجارتی» اسم منسوب به تجارت است. هر تاجری می‌تواند تحت نام مخصوصی که اسم تجارتی نامیده می‌شود، تجارت می‌کند. اسم تجارتی در واقع نام تجارتخانه و بنگاه تجارتی است که تاجر در آن مشغول تجارت می‌باشد و معمولاً اعتبار و عدم اعتبار یک مؤسسه‌ی تجاری بستگی به نام تجاری آن دارد. این عنوان ممکن است اسم خانوادگی تاجر باشد و ممکن است یک اسم فانتزی دیگر و یا اسمی باشد که مربوط به موضوع تجارت است.[2]
تفاوت اسم تجارتی از اسم مدنی
مهم ترین تفاوت میان اسم تجارتی با اسم مدنی در آن است که اسم تجارتی را تاجر برای متمایز و مشخص نمودن مؤسسه‌ی تجارتی خود از سایر مؤسسات انتخاب می‌کند اما انتخاب اسم‌های مدنی تنها برای معلوم داشتن اشخاص از یکدیگر است. از سوی دیگر اسم مدنی در زمره‌ی حقوق شخصی است و قابل تقویم[3] و نقل و انتقال نیست و جزو امور غیرمالی قرار می‌گیرد، اما اسم تجاری وابسته به شخصیت تاجر نیست بلکه یکی از عناصر مؤسسه‌ی تجاری را تشکیل می‌دهد و مانند دیگر عناصر یک مؤسسه‌ی تجاری دارای قیمت و ارزش مالی می‌باشد و در نتیجه جزو حقوق مالی است.[4]
تفاوت اسم تجارتی با ثبت تجارتی
ثبت تجارتی به شناسایی تاجر و وضع تجارتی او مربوط است.[5] ماده 16 قانون تجارت در این باره می‌گوید: «در نقاطی که وزارت عدلیه مقتضی دانسته و دفتر ثبت تجارتی تأسیس کند کلیه اشخاصی که در آن نقاط به شغل تجارت اشتغال دارند اعم از ایرانی و خارجی به استثناء کسبه جزء باید در مدت مقرر اسم خود را در دفتر ثبت تجارتی به ثبت برسانند والا به جزای نقدی از دویست تا دو هزار ریال محکوم خواهند شد.»
در صورتی که اسم تجارتی مربوط به شهرت تاجر می‌باشد که تحت آن اسم خود را معرفی می‌کند. طبق ماده‌ی 578 ق.ت[6] حمایت از اسم تجاری موکول است به این که اسم مزبور قبلاً به ثبت رسیده باشد. انحصار اسم ثبت شده تا جایی است که هیچ شخص دیگری ولو این که اسم تجارتی ثبت شده با اسم خانوادگی او یکی باشد نمیتواند از آن در امور تجارتی استفاده نماید.[7]
ماهیت اسم تجارتی
اسم تجاری ماهیتاً یک حق مالکیت است و تاجر می‌تواند در صورتی که این حق او مورد تجاوز قرار بگیرد در دادگاه اقامه‌ی دعوا کند. حق مالکیت اسم تجارتی هم از حیث زمان و هم از حیث نوع تجارتی که چنین اسمی برای آن در نظر گرفته شده، حقی نسبی به شمار می‌آید و اگر تاجری آن را در تجارت معینی به کار گرفت، پس از آن تاجر دیگری نمیتواند همان نام را در همین تجارت به کار ببرد. دلیل این امر نیز در آن است که از یک سو ممکن است این امر موجب اشتباه غیر شود و از سوی دیگر موجب شود فردی که از پیش این نام را برای خود به کار گرفته متضرر شود.
محدوده‌ی اعتبار یک نام تجارتی
در مورد محدوده‌ی اعتبار یک اسم تجارتی باید به دامنه‌ی گسترش شهرت و معروفیت آن اسم توجه داشت. گاهی ممکن است این دامنه شهر یا کشوری را شامل شود و گاهی ممکن است جنبه‌ی بین المللی بیابد. در اینجا باید توجه داشت که چنانچه دو نفر یک نام تجارتی را در یک زمینه‌ی تجاری اما در دو محدوده‌ی متفاوت انتخاب نمایند، در صورتی که فعالیت هر دو گسترش یافت و به محدوده‌های همدیگر رسیدند باید گفت که هر شخص در محدوده‌ای که سابقه‌ی بیشتری دارد حق خواهد داشت که در آن محدوده انحصاراً با آن نام فعالیت کند.[8]
اختیاری بودن ثبت اسم تجارتی
برابر ماده‌ی 576 ق.ت: «ثبت اسم تجارتی اختیاری است مگر در مواردی که وزارت عدلیه[9] ثبت آن را الزامی کند.» آن گاه ماده 581 ق.ت مقرر می‌دارد: «در مواردی که ثبت اسم تجارتی الزامی شده و در موعد مقرر ثبت به عمل نیاید، اداره ثبت اقدام به ثبت کرده و سه برابر حق الثبت مأخوذ خواهد داشت.» همچنین ماده‌ی 582 ق.ت می‌گوید: «وزارت عدلیه به موجب نظامنامه ترتیب اسم تجارتی و اعلان آن و اصول محاکمات در دعاوی مربوط به اسم تجارتی را معین خواهد کرد.» همچنین ماده 3 قانون سجل احوال مصوب 20 مرداد 1307 در این باره مقرر می‌دارد: «هیچ کس حق ندارد اسم خانوادگی شخص دیگری را در حوزه‌ی سجل احوالی که آن اسم ثبت شده است، اسم مؤسسه تجارتی یا عنوان تلگرافی خود قرار دارد ولی شعب تجارتخانه در سایر نقاط اسم مرکز اصلی را استعمال می‌کنند ولو این که شخص دیگری اسم مزبور را در محل تأسیس آن شعبه قبلاً برای نام خانوادگی خود ثبت کرده باشد.»
در حال حاضر ثبت اسم تجاری اختیاری است چراکه نظامنامه‌ی ماده‌ی 582 هنوز تهیه نشده است. البته قانون در صورتی از اسم تجارتی حمایت می‌کند که به ثبت رسیده باشد.[10] در حمایت قانون از اسم تجارتی ثبت شده ماده‌ی 578 ق.ت مقرر می‌دارد: «اسم تجارتی ثبت شده را هیچ شخص دیگری در همان محل نمیتواند اسم تجارتی خود قرار دهد ولو اینکه اسم تجارتی ثبت شده با اسم خانوادگی او یکی باشد.»
اسم تجارتی در شرکت‌های تجاری
در شرکت‌های تجاری چون شخصیت شرکاء از شخصیت شرکت جدا است، اسم تجارتی شرکت نیز غیر از اسم تجارتی شرکاء است و قانون تجارت درباره‌ی کلیه‌ی شرکت‌ها تصریح نموده است که تحت اسم مخصوصی تشکیل خواهند شد. اسم مخصوص شرکت‌های تجارتی شامل دو قسمت است. یکی قسمتی که مربوط است به نوع شرکت و دیگری قسمتی است که مربوط است به اسم شرکت. قسمت مربوط به نوع شرکت در کلیه‌ی شرکت‌های از یک نوع یکسان است مانند شرکت‌های تضامنی یا نسبی ولی قسمتی که مربوط است به اسم شرکت، در شرکت‌های اشخاص و شرکت‌های سرمایه متفاوت است.[11]
در شرکت‌های اشخاص ذکر نام اقلاً یکی از شرکا در اسم شرکت اجباری است اما در شرکت سرمایه ذکر نام شرکا در اسم شرکت ممنوع است، زیرا در شرکت اشخاص شرکا مسئول تمام یا بخشی از تعهدات شرکت می‌باشند در صورتی که در شرکت‌های سرمایه چون شرکا مسئولیتی بیش از سرمایه‌ای که در شرکت گذاشته‌اند ندارند نباید نام هیچ یک از شرکا در اسم شرکت ذکر شود تا اشخاصی که با شرکت معامله می‌کنند متوجه شوند که کسی جز شرکت، که شخصیت حقوقی جدا از شرکا دارد، مسئول تعهدات نیست و به این جهت قانون تجارت تصریح کرده است که چنانچه نام یکی از شرکا در اسم شرکت‌های سرمایه ذکر شود، مسئولیت آن شریک نسبت به تعهدات شرکت، تضامنی خواهد بود.
هم چنین ماده‌ی 577 ق.ت نیز می‌گوید: «صاحب تجارتخانه که شریک در تجارتخانه ندارد نمیتواند اسمی برای تجارتخانه خود انتخاب کند که موهم وجود شریک باشد.»
مرجع ثبت اسم تجارتی
مرجع ثبت اسم تجارتی اداره‌ی ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی است اما چون ماده‌ی 582 ق.ت ثبت اسم تجارتی را موکول به آیین نامه‌ای کرده است که باید وزارت دادگستری تهیه کند و آیین نامه‌ی مزبور تا به حال تهیه نشده است. پس ثبت اسم تجارتی در حال حاضر امکان پذیر نیست. بنابراین تاجری که می‌خواهد اسم تجارتی او مورد حمایت قانون قرار بگیرد باید آن را طبق مقررات مربوط به عنوان علامت تجارتی ثبت کند.[12]
قابل انتقال بودن اسم تجارتی
قانون تجارت در ماده‌ی 579 صریحاً مقرر می‌دارد که «اسم تجاری قابل انتقال است.» از ماده‌ی فوق الذکر که برای انتقال اسم تجارتی، ثبت آن را شرط ندانسته، می‌توان نتیجه گرفت که اسم تجارتی ثبت نشده نیز قابل انتقال دارد. انتقال اسم تجارتی ممکن است اختیاری و به موجب قرارداد باشد، یا قهری و از طریق ارث. مهمترین اثر انتقال اسم تجارتی این است که انتقال دهنده دیگر بدون رضایت انتقال گیرنده حق استفاده از آن اسم را نخواهد داشت و نمیتواند تجارتخانه‌ی دیگری به همان نام در جای دیگر دایر نماید. اگر اسم تجارتی با نام خانوادگی تاجر یکی باشد، فروش اسم تجارتی، تاجر را از استفاده از نام خانوادگی خود محروم نمی‌کند به شرط آن که آن را برای تجارت استعمال نکند. در موقع واگذاری اسم تجارتی که نام خانوادگی باشد رویه‌ی معمول بر این است که انتقال گیرنده نام خانوادگی خود را نیز در ذیل آن به عنوان جانشین اضافه می‌کند یا این که در مقابل اسم تجارتی کلمه‌ی قدیم اضافه می‌شود تا هم اسم تجارتی سابق ذکر شده باشد و هم توهمی برای مشتریان نسبت به شخص تاجر حاصل نشود.[13]
انقضای اسم تجارتی
در قانون تجارت ایران مدت اعتبار ثبت اسم تجارتی پنج سال مقرر شده و به موارد انقضای اسم تجارتی تصریح نشده است.(ماده‌ی 580 ق.ت)[14] اسم تجارتی به سه طریق پایان می‌یابد:
1- از بین رفتن مؤسسه‌ای که اسم تجارتی تابع آن است.
2- ترک استعمال اسم تجارتی
3- انتخاب اسم تجارتی دیگری به جای اسم تجارتی پیشین.
بنابراین هرگاه از تاریخ ثبت اسم تجارتی پنج سال بگذرد، اعتبار ثبت آن از بین می‌رود و حمایت قانون از آن، مبنی بر این که شخص دیگری در همان محل نمیتواند آن اسم را اسم تجارتی خود قرار دهد، منتفی می‌شود. صاحب اسم تجارتی می‌تواند دوباره نسبت به ثبت اسم تجارتی اقدام نماید.